Avari su azijski narod turkmenskog porijekla koji je polovinom VI stoljeća napustio svoju postojbinu pod pritiskom zapadnoturskih plemena. Sjeverno od Kaspijskog mora i Kavkaza Avari su ušli u Europu – istim putem kojim su prije njih došli Huni, a kasnije Mađari i Mongoli. U Europi se pojavljuju 558. godine kada njihov kagan Bajan šalje na Justinijanov dvor ponudu da se Avari bore protiv svih neprijatelja carstva, a da im carstvo zauzvrat plaća godišnji danak. Justinijan je to prihvatio, pa su Avari krenuli u svoj pohod po Srednjoj Europi. Oni su vrlo brzo pokorili ostatke Huna, Bugare, Ante i druge narode, a među pokorenim su bili i Slaveni. Od tada Avari igraju važnu ulogu na historijskom putu Slavena.
Zajedno sa Langobardima Avari napadaju i uništavaju državu Gepida 567. godine. Cijela gepidska zemlja pripala je Avarima po ranijem sklopljenom sporazumu sa Langobardima, osim Sirmiuma i okoline, kojeg su okupirali Bizantinci. Sljedeće godine Avari su zauzeli cijelu Panoniju kada su Langobardi krenuli u Italiju. Avari su polagali pravo i na Sirmium, kao bivše gepidsko utvrđenje, ali im ga Bizantinci nisu željeli predati. To je kasnije izazvalo sukob dotadašnjih saveznika.
Avari su u Europu stigli sa oko 20 000 ljudi, ali kada su pokorili sve one narode, imali su oko 50 000. Ovaj azijski narod je tako pod svojom vlašću okupio različita plemena, tako da od tada više ne možemo govoriti o čisto avarskoj državi, već o avarskom plemenskom savezu, koji je po svom karakteru vrlo sličan ranijem hunskom plemenskom savezu, jer je i on obuhvatao veliki broj različitih plemena. S obzirom na samu svoju prirodu (bili su nomadski narod) Avari su bili vrsni konjanici. To je bila njihova glavna udarna snaga – isključivo su bili konjanici. Kada su potčinili Slavene, koji su imali tzv. narodnu vojsku, tj. u slučaju rata svi sposobni su postajali vojnici, avarski plemenski savez je postao jedna ozbiljna vojna sila, sastavljena od snažne avarske konjice i brojne slavenske i druge pješadije.
Iako su bili potčinjeni Avarima, Slaveni su ipak imali velike koristi od prisustva Avara. U silnim borbama sa Bizantincima, Slaveni su vremenom počeli da preuzimaju i avarske i bizantske vojne doktrine, usavršavali su svoje vojne sposobnosti, a u posljednjim fazama osvajanja Balkana imali su čak i opsadne sprave. Također su upoznali i pomorstvo, u čemu su ostali karakteristični njihovi monoksili – manji brodovi izrađeni od jednog komada drveta.
Osim toga, Avari su Slavenima pokazali i principe liderstva. Naime, Slaveni su u prvim fazama borbe sa Bizantincima živjeli u stepenu vojne demokratije i imali su veliki broj vođa. To je onemogućavalo njihovo zajedničko djelovanje zasnovano na srodstvu, porijeklu, etničkoj pripadnosti. Avari, sa druge strane, su bili črvsto vezani za svog kagana, a u vrijeme rata uz njega je stajao i vojskovođa jugur. Sa takvim liderstvom, Avari su održavali Slavene na okupu.
U društvenom pogledu, pod uticajem Avara i svega drugog što se dogodilo u vrijeme kada su Slaveni bili pripadnici avarskog plemenskog saveza, među samim Slavenima se počelo raspadati rodovsko-plemensko društveno uređenje. Bio je to dugotrajan proces koji se postepeno odvijao, ali je značajan jer je udario temelje razvijanju feudalnih odnosa kod Slavena koji su se u konačnici naselili na Balkanu.
Prvi uspjesi na Balkanu
Kao što je rečeno, Slaveni su u početku vodili pljačkaške pohode na Balkan, a prvi puta su prezimili 550./551. godinu. Događaji u drugoj polovini VI stoljeća bili su ključni u procesu slavenskog naseljavanja Balkana. Poslije 567. godine Slaveni su se nakratko oslobodili avarske dominacije, jer su i sami Avari bili zauzeti ratom protiv Bizantinaca. Taj rat je izazvao spor oko Sirmiuma i cijele srijemske oblasti. Avari su zauzeli dio Srijema 574. godine, jer su Bizantinci ponovo bili zauzeti na istočnim granicama ratom protiv Perzijanaca. Sedamdesetih godina Slaveni samostalno vode napade na bizantske teritorije, a zabilježen je napad 578. godine kada je masa od 100 000 Slavena preplavila Ilirik i Trakiju.
U to vrijeme Avari su nastojali da vrate dominaciju nad Slavenima, ali su također imali u planu da zauzmu Sirmium koji je bio od ogromne strateške važnosti. Bizantski dvor je tada pozvao kagana da podvlasti Slavene, što su Avari sa odobrenjem dočekali. Slaveni su se pripremili na borbu, ali su Avari mudro postupili. Uz pomoć Grka spustili su se brodovima niz Dunav, a na ušću Dunava prešli na njegovu lijevu obalu i stigli u slavensku zemlju. Slaveni su se povukli u šume, a Avari su opljačkali i popalili sela, te primorali Slavene da plaćaju danak. Tako su se Slaveni ponovo našli pod avarskom vlašću, mada su i nakon toga nekoliko puta odbili platiti danak.
Krajem sedamdesetih godina VI stoljeća i Slaveni i Avari su izvojevali velike uspjehe u borbi na Balkanu. Avari su konačno odlučili napasti Sirmium 579. godine. Izgradili su na Savi dva mosta, jedan više, drugi niže grada, te su ga držali pod opsadom sve dok se Bizantinci nisu predali 582. godine. Osvajanjem Sirmiuma dobili su izrazito strateški važan centar koji je od tada postao polazna tačka svih avarsko-slavenskih napada i prema zapadu i prema jugu i prema istoku. Za to vrijeme, Slaveni su samostalno pustošili i pljačkali Ilirik, Trakiju, Makedoniju i Grčku od 579. do 583. godine. Dakle, na bizantskoj teritoriji su se zadržali 4-5 godina, što pokazuje kako se postepeno karakter slavenskih pohoda mijenjao.
Slaveni su morali zaustaviti svoje pohode i povući se preko Dunava 583. godine jer su ih napali Anti u dogovoru sa Bizantskim carstvom. Međutim, na taj vojni sporazum, Slaveni odgovaraju ponovnim stupanjem u avarski plemenski savez. Osamdesetih godina Avari i Slaveni su ponovo zajedno ratovali protiv Bizantinaca, a najdalje su stigli do Soluna 586., ali ga nisu uspjeli osvojiti. Imali su i Bizantinci svojih uspjeha – porazili su Slavene 585. i Avare 587. godine, ali su to bili sporadični i kratkotrajni uspjesi koji nisu ni izbliza mogli zaustaviti slavensko naseljavanje Balkana.
Može se reći da su upravo sedamdesete i osamdesete godine VI stoljeća označile prve uspjehe koji su imali trajne posljedice, odnosno koji su doveli do trajnog zadržavanja Slavena na Balkanu. Sa druge strane, posljedice toga su bile nemogućnosti bizantskih vlasti da vrate one udaljenije balkanske oblasti. Početkom devedesetih godina Bizantinci će započeti sa posljednjim pokušajem da protjeraju ili pokore Slavene.
Naseljavanje Slavena u Istočne Alpe
Uporedo sa prvim zadržavanjima na Balkanu, Slaveni su počeli prodirati i u Istočne Alpe, konkretno u njihov najsjeverniji dio, današnju Donju Austriju. Tamo se Slaveni pojavljuju oko 550. godine. Naseljavanje istočnoalpskih oblasti teklo je dosta sporo. Tek 568. godine Slaveni prodiru dublje u unutrašnjost, a to njihovo napredovanje ih je dovelo u dodir sa tamošnjim germanskim stanovništvom – Bavarcima. Oni su postali glavni slavenski suparnici u ovoj regiji, pa su dugo vođeni sukobi, ponekad i oružani, između ove dvije zajednice. Prvi žešći oružani sukob Bavarci i Slaveni su vodili od 593. do 595. godine, a kao pobjednici su izašli Slaveni.
Kraj VI stoljeća obilježen je daljim prodorom Slavena prema zapadu i jugozapadu, tj. u unutrašnjost današnje Austrije i prema sjevernoitalijanskim ravnicama. Istarski prijelaz Slaveni su prošli 600. godine, a u prvim godinama VII stoljeća svoju teritoriju dodatno proširili. U konačnici su obuhvatili veliki dio današnje Austrije sve do Beča i Dunava na sjeveru, te izvorišta Drave i Zilje na zapadu, najveći dio današnje Slovenije, poriječje Soče u Italiji sve do Furlanske, gdje su graničili sa Langobardima. Njihova teritorija je obuhvatala oko 60 000 km2, ali su vremenom veći dio toga izgubili u korist Bavaraca. Naime, Bavarci su bili nosioci njemačkih osvajanja prema jugu i jugoistoku, tako da su stoljećima poslije slavenskog naseljavanja istočnoalpskih oblasti vođene slavensko-germanske borbe za prevlast. Važan faktor su bili Franci, koji su jedno vrijeme držali i Bavarce i Slavene pod svojom vlašću, pa je tok događaja išao u korist germanskih naroda. Do XV stoljeća, Bavarci su od alpskih Slavena preuzeli oko 36 000 km2 teritorije, tako da su oni svedeni na oko 24 000 km2, koliko otprilike iznosi površina današnje Republike Slovenije.
Istočnoalpski Slaveni su bili prvi koji su se politički organizovali, pod vodstvom kneza Sama oko 623. godine. Tada su se oslobodili avarske dominacije, a Samov plemenski savez je obuhvatao dijelove karantanskih i moravskih Slavena. Ta organizacija je potrajala do oko 660. godine kada je Samo umro, a nakon toga Slaveni su ponovo pod germanskom vlašću. Tako su alpski Slaveni ostali organizovani, ali nisu bili slobodni. Pod germanskom vlašću, karantanski Slaveni će se vremenom formirati kao poseban slavenski narod koji će uzeti ime Karantanci i koristiti ga do XIII stoljeća, kada se to ime napušta, a u upotrebu ulazi ime Slovenci. Ime je izvedeno od opšteg imena Slaveni ili Sloveni, a muška odrednica Slovenac je izvedena iz ženskog oblika Slovenka.
Osvajanje i naseljavanje Balkana
Posljednja faza u slavensko-bizantskim ratovima obuhvata prijelaz sa VI na VII stoljeće. U vrijeme dok su Slaveni nadirali u masama na Balkan, za Bizantsko carstvo je nastupio nešto povoljniji vanjskopolitički položaj. Naime, 591. godine završen je rat sa Perzijom na istoku, pa je car Mauricije mogao veliki dio vojske prebaciti u Europu za borbu protiv Slavena. Sljedeće 592. car Mauricije je poveo posljednji pokušaj Bizantinaca da zaustave pad Balkana u slavenske ruke. Sa prekidima Mauricijev rat je trajao deset godina i obilježen je promjenjivom srećom, a njegov ishod bio je sudbonosan.
U vrijeme kada je Mauricije poveo rat protiv Slavena, Avari su ratovali na zapadu protiv Langobarda. Prvi pohod Bizantinaca na Slavene bio je uspješan – vojska predvođena vojskovođom Priskom odbacila je Slavene i čak je u nekoliko navrata Prisk prešao na drugu stranu Dunava. Bizantinci su redovno uzimali Slavene kao zarobljenike i pretvarali ih u robove. Na to su reagovali Avari, koji su se još uvijek smatrali vrhovnim gospodarima Slavena, pa su zaključili mir sa Langobardima i ušli u rat sa Bizantincima. Avarski napad bio je izuzetno jak, tako da su kroz Trakiju prošli sve do zidina Konstantinopolisa. Tu je došlo do sklapanja mira, kojeg su obje strane protumačile kao svoj diplomatski uspjeh – Bizantnci su ga vidjeli kao povratak na granice iz 582. godine, a Avari su ga tumačili kao bizantsko priznanje avarske vrhovne vlasti nad Balkanom.
Riješivši spor sa Bizantincima, Avari su ponovo počeli ratovati na zapadu – sa Langobardima, Francima i Bavarcima. Slaveni su se ponovo našli sami protiv Bizanta, ali ovaj put su uspjeli da postignu uspjeh – porazili su Priska 595. godine. Bizantska vojska je sljedeće godine krenula direktno na avarsku zemlju. Avarski kagan je potom ponovo sklopio mir sa Langobardima i okrenuo se prema drugom neprijatelju. Avari i Slaveni su se nakon toga ponovo udružili i sljedeće 597. godine upali u Dalmaciju, a 599. u Trakiju. Međutim, njihovu savezničku vojsku tada pogađa kuga, što odlično koriste Bizantinci. Avari i Slaveni su se morali povući nazad preko Dunava, a Bizantinci su krenuli za njima. Uspjeli su da ih poraze 601. godine, ali su tada sami sebi presudili. Naime, car Mauricije je tražio da vojska ostane preko zime na slavenskoj teritoriji sa druge strane Dunava. To je izazvalo pobunu u vojsci, pa je Foka, vođa pobunjenika krenuo nazad prema Konstantinopolisu, zbacio cara Mauricija, sebe proglasio novim carem 602. godine i rat sa Slavenima je tako završen nepovoljno po Bizantsko carstvo.
Unutrašnja kriza u carstvu omogućila je Slavenima da se početkom VII stoljeća bez otpora naseljavaju po Balkanu, a oni su to iskoristili na najbolji način. Prvih dvadesetak godina VII stoljeća obilježeno je masovnim slavenskim napadima na ključne bizantske centre na Balkanu. Na jadranskoj obali Slaveni su osvojili jedan od najvažnijih bizantskih gradova na Balkanu, Salonu, 615. godine, što se obično uzima kao definitivan kraj antičkog doba na Balkanu. Sedam godina kasnije su zauzeli Naronu, a sačuvala se samo nekolicina priobalnih i ostrvskih gradova. Uspjeli su Bizantinci odbraniti Solun iako su ga Slaveni nekoliko puta opsjedali i sa kopna i sa mora. Najsnažniji pokušaj je bio je 617. godine, kada su Slaveni koristili i opsadne sprave.
Jedan od ključnih događaja u završnoj fazi slavenskog naseljavanja Balkana bila je 626. godina. Tada su Avari i Slaveni sklopili savez sa Perzijancima kako bi zajednički napali na Konstantinopolis. Plan je bio da Slaveni pređu na azijsku stranu i u svojim monoksilima prevezu perzijsku vojsku na europsko kopno, kako bi se perzijska vojska pridružila avarsko-slavenskoj vojsci od 80 000 ljudi. Međutim, Slavene je zaustavila bizantska mornarica, tako da je čitav plan propao. Avari su potom okrutno postupili prema Slavenima, što je kod ovih dodatno pojačalo želju za osamostaljenjem. U prilog Bizantincima je išlo i to što su se Avari u neredu povlačili. To su iskoristili Bizantinci pa žestoko udarili na Avare i nanijeli im velike gubitke. Time je avarska moć počela slabiti. Još od 623. alpski Slaveni ih nisu priznavali kao gospodare, a i Bugari su se oslobodili njihovog jarma. Tada se i balkanski Slaveni počinju oslobađati i samostalno formirati svoje zajednice po Balkanu.
Kada su osvajanja završena, čitav Balkan je bio preplavljen Slavenima. U istočna područja su se naselili Timočani i Sjeverjani, te uz njih Bugari, koji su se vremenom stopili sa Slavenima. Zapadni dio poluostrva su pokrili Karantanci, Hrvati, Duljebi, Glamočani, Zahumljani, Neretljani, Travunjani, Dukljani i Srbi. Makedonske oblasti su zauzeli Brsjani, Sagudati i Draguviti, dok su Halkidik i današnje grčke oblasti prema Bosforu (Egejska Trakija) naselili Rinhini, Strumljani i Smoljani. Na jug u samu Grčku su se spustili Velegeziti, dok su čak do Peloponeza stigli Jezeriti i Milinzi. Naseljavanje Balkana provodilo se kroz tri osnovna pravca. Jedan je vodio od Dunava dolinama Morave i Vardara u solunsku oblast, dakle prema Egejskom moru, tj. južni pravac. Drugi je vodio niz Dunav prema Crnom moru, dakle istočni pravac. Ova dva pravca su dalje omogućavala i put prema Konstantinopolisu. Treći pravac je preko Bosne vodio prema Jadranu, tj. zapadni pravac. Intenzitet slavenskog naseljavanja Balkana nije bio svugdje isti. Sjeverne, centralne i zapadne oblasti Balkana su Slaveni gusto naselili, ali kako se išlo prema jugu, broj Slavena bio je sve manji. To je pokazao i kasniji razvoj događaja, tako da su Slaveni u pomenutim oblastima asimilirali zatečeno stanovništvo, dok su na jugu, u Grčkoj, Grci asimilirali Slavene koji su tamo došli.
Komentariši