Dijak

Bosna u XX vijeku

Treći pokret u historiji za autonomiju Bosne i Hercegovine

Pitanje autonomije Bosne i Hercegovine- Okolnosti koje su vladale tokom 1939. godine izrodile su treći bosanski pokret za autonomiju. Pri tome se pokret Husein-kapetana Gradaščevića računa kao prvi, a borba Muslimanske narodne organizacije u vrijeme austrougarske okupacije kao drugi. Ovaj pokret je djelovao u dosta teškim uslovima i realno je imao jako malo ili čak nimalo šanse za uspjeh. Bošnjaci muslimani tog vremena jednostavno nisu imali političke snage da se samostalno izbore protiv Srba i Hrvata, koji su se pri tome još i dogovorili u vezi Bosne i Hercegovine. Također, sredinom te godine sa scene je otišao najznačajniji bošnjački političar međuratnog perioda, Mehmed Spaho. I pored toga, ipak se našla grupa istaknutih ličnosti koja je progovorila o opstanku Bosne i Hercegovine.

Tu grupu vodio je Džafer-beg Kulenović, ali on sasvim sigurno nije imao ugled i podršku koju je imao Mehmed Spaho kod tadašnjih bosanskih muslimana. Pitanje koje na neki način dobija primat u ovom slučaju je sljedeće: zašto je pokret za autonomiju i očuvanje Bosne i Hercegovine započet nakon odlaska najistaknutijeg bošnjačkog političara? To pitanje zahtijeva opsežniju analizu, ali nekoliko stvari treba imati na umu i bez nje. Naime, okolnosti u kojima je radio Spaho i one u kojima je radio Kulenović nisu bile iste. Spaho je bio dio vladajuće koalicije i sigurno da mu nije bilo svejedno oštro istupiti protiv pregovora o podjeli Bosne i Hercegovine. Navedena je već vrlo važna činjenica da Cvetković nije pregovarao u ime vlade, nego u ime krune. Dakle, vrlo je moguće da je Spaho bio svjestan toga da ne može mnogo napraviti, a da eventualnom oštrom reakcijom može mnogo izgubiti. Sa druge strane, Kulenović nije imao taj rizik, jer on faktički nije imao šta izgubiti. Vrlo je važan momenat kada SDK ulazi u vladu, jer je time automatski značaj muslimanskog dijela JRZ-a umanjen. Prema tome, Kulenović nije imao mnogo čega izgubiti eventualnom oštrom kritikom Sporazuma i to je jedan od razloga zašto je on na kraju i istupio protiv Sporazuma. Također, nije nevažna činjenica i tada je Spaho preminuo prije nego je Sporazum dogovoren.

Džafer-beg Kulenović je, dakle, sa mnogo manje pritiska zbog eventualnih posljedica mogao istupiti protiv Sporazuma. Za razliku od Spahe, Kulenović je imao mogućnost da vidi kako su pregovori Cvetkovića i Mačeka završeni, pa je mogao i da odmjeri svoju reakciju. Navedeno je kako je on u početku bio nešto blaži u istupima, da bi kasnije otvoreno kritikovao Sporazum. Prvi put je sa idejom autonomije Bosne i Hercegovine kao četvrte banovine u Jugoslaviji izašao krajem septembra 1939. godine. U oktobru je u kotaru Gradačac, koji se našao u Banovini Hrvatskoj, održao govor u kojem je istakao kako je Sporazum otvorio novu epohu i nove mogućnosti za preuređenje zemlje. Tada je, dakle, bio još uvijek odmjeren u svojim istupima.

Međutim, nije naišao na podršku u JRZ-u, pa otprilike od tada počinje oštrije istupati. U Beogradu je 6. novembra održao konferenciju za medije na kojoj je veoma oštro kritikovao Sporazum zbog cijepanja Bosne i Hercegovine. Njegov istup snažno je odjeknuo u jugoslavenskoj javnosti. Čak su ga ozbiljnim primijetile i zabilježile i njemačke obavještajne službe u Jugoslaviji. Treba spomenuti još jednog zagovornika autonomije i očuvanja Bosne i Hercegovine, Milana Blagojevića. Ovaj samostalni demokrata je čak i prije Kulenovića istupao sa idejom autonomije Bosne i Hercegovine. Međutim, ogromna većina srpskih političara i srpskog naroda bila je protiv toga. Jedan od prvih javnih odgovora Kulenoviću došao je od Dobrosava Jevđevića, koji je poručio kako u Bosni nema nijednog Srbina koji bi podržao bilo kakvo odvajanje Bosne i Srbije.

Dakle, ideja očuvanja Bosne i Hercegovine u njenih historijskim okvirima uglavnom se svodila samo na bosanske muslimane. Oni su ipak odlučili ući u borbu za opstanak svoje domovine. Tokom novembra 1939. godine održane su brojne konferencije, sjednice, skupštine i drugi skupovi. Jedan takav skup održan je u Tuzli i 20. novembra je predstavljena Tuzlanska rezolucija kojom se podržava ideja autonomije. U Sarajevu je četiri dana kasnije predstavljena Sarajevska rezolucija kao rezultat jedne nadstranačke i nadsocijalne konferencije. Ona je također iskazala podršku ideji autonomije. Tih novembarskih dana slični skupovi održani su i u Travniku i Banja Luci, a poruke su bile identične. Također, tih dana zasjedao je i Glavni odbor Gajreta, a iz Zapisnika se također može izvući zaključak da i to društvo podržava ideju autonomije Bosne i Hercegovine i Sandžaka, izraženu na nešto suptilniji način uz neophodnost saradnje muslimana sa drugima.

Podršku ideji autonomije Bosne i Hercegovine iskazala je i studentska inteligencija lijeve orjentacije. Ona je bila pod snažnim uticajem tada ilegalne Komunističke partije Jugoslavije, ali je još i prije nje istupila sa idejom autonomije Bosne i Hercegovine, kao i priznanjem nacionalne posebnosti bosanskih muslimana. U trećem otvorenom pismu bosanske studentske omladine „Za autonomiju Bosne i Hercegovine“ od 1. decembra nedvosmisleno se iskazuje podrška opstanku Bosne i Hercegovine kao zajedničke domovine svih njenih naroda.

Formalni početak pokreta za autonomiju veže se upravo za decembar 1939. godine. Naime, kada se pokazalo da ideja autonomije ima veoma veliku podršku bosanskih muslimana, ali i nekih drugih elemenata, pojavila se potreba formiranja jedinstvene organizacije. S tim ciljem je u Sarajevu 30. decembra održan skup svih istaknutih bosansko-muslimanskih političkih, vjerskih i kulturnih društava i na tom skupu je konstituisan Pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine, te je izabran njegov Izvršni odbor. Za predsjednika Izvršnog odbora izabran je bivši narodni poslanik Ismet-beg Gavrankapetanović, ali je najuticajniji bio dotadašnji senator Uzeir-aga Hadžihasanović.

Za početak maja 1940. godine Izvršni odbor je planirao održavanje zemaljske konferencije svih mjesnih odbora Pokreta za autonomiju. Ta konferencija bi imala ulogu svojevrsnog bošnjačkog sabora. Međutim, koliko se zna, do toga nije došlo. Aktivnosti Pokreta tokom 1940. godine su nešto manje poznate, ali se zna da je on postojao do početka rata u Jugoslaviji. Jedan od posljednjih značajnijih dokumenata Pokreta je pismo podrške Izvršnog odbora muslimanskog pokreta za autonomije Bosne i Hercegovine, koje je Munir Šahinović-Ekremov namjeravao uputiti Džafer-begu Kulenoviću, koji se i dalje nalazio u Beogradu. U tekstu pisma od 24. januara 1941. godine iskazuje se podrška Kulenoviću, ali Izvršni odbor je odbio tekst predloženog pisma. Umjesto toga zatraženo je da se Kulenović vrati u Sarajevo, pa bi tek onda Izvršni odbor mogao iskazati podršku njegovom radu.
Po svemu sudeći, Pokret je bio opterećen unutrašnjim neslaganjima i nespremnošću političkih lidera da odgovornije nastupaju u veoma teškim vremenima, kada se spremao masovni međunacionalni sukob u Jugoslaviji. Političko vodstvo Bošnjake je ostavilo dezorjentirane i nespremne za događaje koji su uslijedili. Može se konstatovati da oni snose veliki dio odgovornosti za tragediju Bošnjaka u Drugom svjetskom ratu.

Kada su Srbi u pitanju, oni su također organizovali vlastite skupove, ali protiv autonomije Bosne i Hercegovine, kao i protiv pripajanja dijelova Bosne i Hercegovine Banovini Hrvatskoj. Najznačajniji je bio skup u Doboju 31. decembra 1939. godine, na kojem je usvojena Dobojska rezolucija, kojom je odlučno odbačena ideja autonomije Bosne i Hercegovine. Politička djelatnost bosanskih Srba imala je za cilj pripajanje cijele Bosne i Hercegovini Banovini Srpske zemlje. U tu svrhu veliki broj srpskih društava je formirao Savjet srpskih društava sa Upravnim odborom kao vrhovnim tijelom, a na njegovom čelu kao predsjednik bio je Savo Ljubibratić.

Interesantno je to da nakon Sporazuma Cvetković-Maček u augustu 1939. faktički više nema pravih aktivnosti u cilju planiranog i dogovorenog preuređenja zemlje. Sporazum je predviđao da sve izmjene budu potvrđene izmjenom Ustava, ali do toga nije došlo, iako je od Sporazuma do Aprilskog rata proteklo devetnaest mjeseci. Tako je Jugoslavija u vrijeme razbuktavanja Drugog svjetskog rata u Europi faktički ostala u stanju privremenog uređenja koje je nastalo izvan postojećeg ustavnog poretka, a nije sankcionisano novim ustavnim poretkom. Sva unutrašnja prestrojavanja prekinuta su širenjem Drugog svjetskog rata na prostor Jugoslavije, a definitivno zaustavljena vojnim porazom i podjelom te zemlje u aprilu 1941. godine.

Zanimljivosti

Pitanje identiteta bosanskih muslimana

Iako su odlukama ZAVNOBiH-a bosanski muslimani stavljeni u isti red sa Srbima i Hrvatima, nakon rata im ipak nije priznata nacionalna posebnost. Pet baklji na jugoslavenskom grbu predstavljalo je pet priznatih jugoslavenskih naroda: Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci. Muslimanima jesu priznate određene posebnosti, ali ne u smislu nacionalnosti. Tako su se na prvom poslijeratnom popisu 1948. godine u nacionalnom smislu građani mogli izjasniti kao Srbi, Hrvati ili neopredijeljeni. Rezultati tog popisa vrlo su jasno pokazali da muslimani nisu spremni prihvatiti srpsko ili hrvatsko ime kao svoje nacionalno. Od 890.094 muslimana (u vjerskom smislu) njih 89% se izjasnilo kao neopredijeljeni u nacionalnom smislu, 8% se izjasnilo kao Srbi, a 3% kao Hrvati.

Međutim, to nije bilo dovoljno vladajućim komunistima da promijene politiku prema bosanskim muslimanima. Ipak, na sljedećem popisu u kategoriji o nacionalnoj pripadnosti postojala je nova opcija – „Jugoslaven, neopredijeljen“. To je rezultat teoretisanja Edvarda Kardelja i pokušaja postepenog uvođenja jugoslavenskog nacionalnog identiteta. U Bosni i Hercegovini se 891.800 građana izjasnilo kao Jugosloveni neopredijeljeni, što je daleko više nego u bilo kojoj drugoj republici. Kada se pogledaju rezultati prethodnog i sljedećih popisa, jasno je da su ogromnu većinu od tih 891.800 Jugoslavena činili muslimani. U skladu sa tendencijama demokratizacije i liberalizacije, na sljedećem popisu je uvedena kategorija „etnički musliman“, ali i dalje ne kao nacija. Tu kategoriju prihvatilo je 972.954 osobe u Bosni i Hercegovini na popisu 1961. godine. To je bila jasna poruka partijskom i državnom vodstvu da se posebnost bosanskih muslimana u nacionalnom smislu ne može više negirati. Smjena Rankovića 1966. otvorila je put demokratizaciji i liberalizaciji društva, a to je bio jedan od važnijih preduslova za konstituisanje bosanskih muslimana kao šeste nacije.

Priznavanje muslimana kao nacije trajalo je skoro cijelo desetljeće. Josip Broz Tito je 1958. godine istakao kako treba prestati sa nacionalnim igrama oko muslimana i dozvoliti im da se izjasne kako se osjećaju, a slično je ponovio u u novembru 1959. godine na Drugom plenumu CKSKJ. Šezdesetih godina nekoliko je događaja značajno doprinijelo priznavanju muslimana kao nacije. Najprije se u osnovnim načelima Ustava SR Bosne i Hercegovine iz 1963. godine pišu Muslimani, a ne muslimani, što bi se moglo protumačiti na način da su oni time tretirani kao narod, a ne vjerska grupa. Zatim su i partijska tijela počela prihvatati stavove o nacionalnoj posebnosti bosanskih muslimana. To je bilo na Šestom plenumu CKSKHBiH 1963, Četvrtom kongresu SKBiH 1965. i Sedamnaestoj sjednici CKSKBiH 1968. godine.

Najdirektnije opredjeljenje partijskih organa za priznanjem nacionalne posebnosti muslimana iskazano je na Dvadesetoj sjednici CKSKBiH 1968. godine, kada je rečeno: „Sloboda ličnosti i ispoljavanja nacionalnog osjećanja i pripadnosti jedan je od osnovnih činilaca ravnopravnosti ljudi i naroda. Praksa je pokazala štetnost raznih oblika pritisaka i insistiranja iz ranijeg perioda da se Muslimani u nacionalnom pogledu opredjeljuju kao Srbi odnosno kao Hrvati, jer se i ranije pokazalo, a to i današnja socijalistička praksa potvrđuje da su Muslimani poseban narod.“ Time je definitivno otvoren put nacionalnog priznanja bosanskih muslimana, a sve je potvrđeno na popisu stanovništva 1971. godine kada je uveden modalitet Muslimani, koji je nedvojbeno predstavljao nacionalnost, te konačno u novom ustavu.

Bosna u XX vijeku

Vlada Stojadinović-Korošec-Spaho

Izmjena položaja IVZ-a. Interesantno je da je Spaho prihvatio mjesto u Stojadinovićevoj vladi, iako je na izbore izašao na listi Udružene opozicije. Spaho je mjesto u vladi prihvatio iz nekoliko razloga. Jedan od njih je shvatanje da se ulaskom u vladu JMO i Mehmed Spaho vraćaju na političku scenu i jača se pozicija stranke. Drugi razlog je mogućnost izmjene položaja Islamske zajednice, koja se nije pomirila sa nametnutim režimom iz 1930. godine. Upravo je revizija šestojanuarskog zakonodavstva Islamske zajednice bila preduslov za ulazak JMO u vladu.

Najprije je na temelju sporazuma Spahe i Stojadinovića 28. februara 1936. godine proglašena Uredba sa zakonskom snagom kojom su Zakon i Ustav IVZ stavljeni van snage. Dvije sedmice kasnije penzionisan je dotadašnji reisu-l-ulema Ibrahim ef. Maglajlić, a novi Ustav IVZ donesen je 24. oktobra 1936. godine. Tim ustavom je dvojnost u organizaciji IVZ-a ukinuta, te je formiran jedan ulema-medžlis i jedinstvena direkcija vakufa za cijelu zemlju. Tokom 1937. provedeni su izbori za vakufsko tijelo i članove izbornog tijela za izbor reisu-l-uleme. Izborni tijelo se sastalo 20. aprila 1938. i predložilo tri kandidata. Za novog reisu-l-ulemu izabran je Mehmedov brat, Fehim Spaho. On je tu dužnost primio u sarajevskoj Carevoj džamiji 9. juna 1938. godine. Izmjenama šestojanuarskog zakonodavstva IVZ-a Sarajevo je ponovo postalo sjedište reisu-l-uleme i ulema-medžlisa.

Dakle, revizija šestojanuarskog zakonodavstva IVZ-a trajala je nekoliko godina, ali je omogućena ustupcima Milana Stojadinovića u zamjenu za Spahin ulazak u vladu. Spaho je dobio ministarstvo saobraćaja i na tom mjestu ostao do svoje smrti. Korošec je dobio veoma značajno mjesto ministra unutrašnjih poslova. Na političkom planu vladajuća koalicija je formirala novu stranku, Jugoslavensku radikalnu zajednicu u augustu 1935. godine. Činili su je dio radikala oko Milana Stojadinovića, JMO Mehmeda Spahe, SNS Antona Korošeca, te jedan dio disidenata HSS-a i SZ-a.

Program JRZ-a bio je objedinjavanje što više političkih subjekata oko jugoslavenskog programa i učvršćavanje državnog poretka nastalog šestojanuarskim zakonodavstvom uz postepenu demokratizaciju. Sam Stojadinović je priznavao postojanje hrvatskog pitanja, ali nije bio spreman otvoriti pregovore oko toga. Zapravo je želio izolirati i to pitanje i njegove zagovornike.

Unutar Bosne i Hercegovine trebalo je stvoriti jedinstvo pristalica JRZ-a. Međutim, to je bilo teško jer se uglavnom radilo o bivšim pristalicama Narodne radikalne stranke sa jedne, te Jugoslavenske muslimanske organizacije sa druge strane. Formiranje jedinstvenih skupština bilo je skoro nemoguće, tako da su u većini mjesta postojali odvojeni odbori JRZ-a, jedan srpski i jedan bošnjački.

Pitanje konkordata. Ta unutrašnja pocijepanost svakako da je predstavljala problem Milanu Stojadinoviću. Pored toga morao se suočiti sa teškim vanjskopolitičkim okolnostima, jačanju Njemačke i Italije, ali i ekstremnodesničarskih, profašističkih grupa u susjednim zemljama. Za Stojadinovića i kneza Pavla činilo se opasnim daljnje ignorisanje hrvatskog pitanja, pa su rješenje pokušali pronaći u konkordatu sa Vatikanom. To je ujedno bio i uslov ulaska u vladu Antona Korošeca.

Kako je ranije navedeno, od vjerskih zajednica jedino za katoličku crkvu nije postojao zakon, jer je prethodno bio potreban sporazum sa Vatikanom. U konkordatu knez Pavle i Milan Stojadinović vidjeli su mogućnost stišavanja hrvatskih separatista, koji su upravo nepostojanjem zakona o katoličkoj crkvi pravdali svoje separatističke ambicije. Istovremeno, režim bi osigurao podršku dijela katoličkog sveštenstva, koje je imalo značajan uticaj u narodu. Također, time bi se donekle pridobila naklonost Italije.

U ime jugoslavenske vlade pregovore sa Vatikanom vodio je ministar pravde Ljudevit Auer. On je 25. jula 1935. godine potpisao konkordat kojim je bilo predviđeno razgraničenje među postojećim biskupijama, te formiranje novih za Dalmaciju, Bačku i Banat. Konkordatom je regulisan status Katoličke crkve u Jugoslaviji, zagarantovana joj je autonomija i zaštićeni njeni posjedi. Međutim, Auerov potpis nije značio da konkordat postaje važeći, jer je za takvo nešto trebala ratifikacija u oba doma Narodnog predstavništva, tj. Narodnoj skupštini i Senatu.

Tek u decembru 1936. vlada je Skupštini podnijela konkordat na glasanje. Međutim, došlo je do velikih opstrukcija, kritika i demonstracija. Najglasniji protivnik bila je Srpska pravoslavna crkva, smatrajući da Katolička crkva takvim konkordatom dobija previše povlastica. U julu 1937. došlo je do obračuna demonstranata sa policijom u Beogradu. Stojadinovićeva vlada ipak nije popustila, pa je 26. jula Narodna skupština prihvatila konkordat. Time se došlo na korak do sporazuma, jer je još samo Senat trebao ratificirati sporazum, te naravno Kraljevsko namjesništvo, ali to nije bilo upitno jer je knez Pavle podržavao sporazum sa Vatikanom.

Ipak, Senat Kraljevine Jugoslavije, prvenstveno zbog oštrih kritika iz SPC-a, odbio je glasati za konkordat. Vlada je morala popustiti i odustati od tog plana, a Stojadinović je početkom januara pismeno obavijestio Arhijerejski sabor SPC-a o tome. Bio je to neugodan poraz Stojadinovićeve vlade koji je kod katoličkog elementa u Jugoslaviji protumačen kao još jedan argument u zahtjevima za preuređenjem zemlje.

Pad Milana Stojadinovića. Dok su trajale rasprave oko konkordata, vlada Milana Stojadinovića suočila se sa novom prijetnjom. Naime, opozicione stranke su 8. oktobra 1937. potpisale tekst nazvan Narodni sporazum. On je predstavljao zajednički istup dijela radikala koji nisu podržavali Stojadinovića, zatim demokrata i samostalnih demokrata, članova HSS-a i SZ-a. Stranke su iskazale saglasnost o načelima i postupcima preuređenja države. To je dodatno doprinijelo političkoj krizi u zemlji i otežalo poziciju Stojadinovićeve vlade. Kao odgovor na to on je uspio nagovoriti kneza Pavla da raspiše prijevremene izbore za decembar 1938. godine. Ovaj je to i učinio, tako da su 11. decembra održani, ispostaviće se, posljednji izbori u Kraljevini Jugoslaviji.

Srednjovjekovna Bosna

Doba velike Bosne

Velike promjene vezane za granice bosanskog primorja zbile su se u vrijeme vladavine Stjepanovog nasljednika moćnog kralja Tvrtka I (1353-1391). On je, uspješnim osvajanjima i trezvenom politikom od Bosne stvorio prvorazrednu državu i velesilu koja je kroz duže razdoblje predstavljala nezaobilazan politički faktor u odnosima među državama ovog dijela Evrope. Prvi korak mu je bio da trajno osigura obalu od Dubrovnika do Boke Kotorske od stranih nasrtaja. U tu svrhu je na ulazu u Boku Kotorsku podigao grad s tvrđavom nazvavši ga Novi (današnji Herceg Novi), koji je trebalo da postane glavna luka i tržište soli za taj dio bosanske države.

Potom je prodro u gornje Podrinje i Polimlje pa je bosanskoj državi pripojio oblasti sve do Sjenice i Prijepolja u Srbiji. U bosanske ruke je došlo i Mileševo sa grobom Sv. Save, a u današnjoj Crnoj Gori oblasti do iza Nikšića i Kotora. Tako je osigurao Bosnu od nasrtaje s te strane za duže vrijeme.
Nakon tih uspjeha s vojskom je krenuo na zapad i osvajao je redom dijelove Hrvatske i Dalmacije sve do rijeke Zrmanje poviše Zadra, da Bosnu osigura i s te strane. Tako je Tvrtko uspostavio granice bosanskog kraljevstva koje su se sterale od Novigrada i Zrmanje na zapadu (bez grada Zadra), do Prijepolja, Sjenice, Nikšića i Kotora na istoku (bez grada Dubrovnika), a onda od rijeke Save na sjeveru, do otoka Korčule, Hvara i Brača na jugu, jer su u posjed bosanske države došli ti dalmatinski otoci. Na taj način dobar dio jadranske obale našao se u granicama bosanske države. To je razdoblje tzv. “Velike Bosne”, kojoj je jedino njoj u srednjem vijeku pošlo za rukom da barem za neko vrijeme ujedini znatne dijelove južnoslavenskih zemalja u jednu državu. Njegova kraljevska titula tog vremena glasila je: “Kralj Srbije, Bosne, Dalmacije, Hrvatske i Primorja”. To je moć kakvu Bosna nije imala nikada prije a ni poslije. I to je razlog da je, kako on tako i njegov predak ban Kulin, na srcu svim Bosancima, iliti Bošnjacima, potomcima nekadašnjih njihovih Bošnjana.

Bosanska flota sa admiralom na čelu

Kao pomorska zemlja Bosna je morala imati i odgovarajuću flotu, kako je to bilo već u 10. stoljeću u oba humskog kneza Viševića. Dio brodova je sagrađen u vlastitim brodogradilištima (Brštanik na ušću Neretve i u Kotoru), a dio je nabavljen u Veneciji. Za admirala je postavljen Mlečanin Nikola Basejo, pa su se svakodnevno sretali brodovi na kojima se vihorila bosanska zastava sa zlatnim ljiljanima. Iz arhivske građe saznajemo da je bosanska flota bila naoruža topovima, a da se na “vitkoj kraljevskoj galiji” nalazio top kojem je posada od milja dala ime “Soko” (Falconus).
To je bilo doba najvećeg kulturnog, privrednog i političkog uspona srednjovjekovne bosanske države. Za prijateljstvo kralja Tvrtka otimaju se brojni evropski dvorovi, a kako je bio još neoženjen, mnogi kraljevi mu za ženu nude svoje kćeri. Na koncu se odlučio za prelijepu bugarsku princezu Doroteju. Mletačka Republika mu iskazuje čast na taj način što ga je s čitavom njegovom porodicom upisala u zlatnu knjigu svojih počasnih građana.

Bez kralja Tvrtka i njegove vojske nije mogao proći ni najkrupniji događaj koji se veže za srpsku hostoriju, a to je Kosovski boj. Tvrtko je morao u njemu učestvovati iz više razloga Prvo, knez Lazar ga je pozvao da mu pruži “bratsku” pomoć. Drugo, Tvrtko je “de iure” bio gospodar Srbije, to jest njen zakoniti kralj, pa je po toj osnovi morao braniti “svoje” teritorije. Trece, kao mudar državnik znao je, ako padne Srbija, iza nje je na redu Bosna, i četvrto, kao vladar najmoćnije balkanske države nije mogao dopustiti da se bez njega dešavaju tako krupne stvari uz njegove granice. Sa hrvatskog ratišta povukao je dio vojske i uputio je na Kosovo. Povjerio ju je svome najiskusnijem vojskovođi, vojvodi Vlatku Vukoviću, koji je s Turcima od ranije imao veliko bojno iskustvo.

Prema ugledu, snazi i brojnosti vojske, Lazar joj je povjerio najosjetljivije mjesti u bojnom poretku – lijevo krilo. Ono što se tada desilo, historiji je znano. Od čitave vojske jedino je bosanska na svome krilu uspjeli izvojevati sjajnu pobjedu. Bosanski vojvoda je odmah sa bojnog polja poslao radosnu vijest svome kralju, a ovaj ju je dalje proslijedio u Evropu. Pokazalo se, međutim, da bosanska vojska nije mogla sama riješiti bitku i Kosovo je u crno zavilo Srbiju. Po srpskoj priči, do poraza je došlo zbog izdaje Vuka Brankovića. Bilo kako bilo, uspjeh bosanske vojske na Kosov je je još više u Evropi podigao ugled kralja Tvrtka i njegove Bosne.

Pokušaj rasturanja Bosne

Čim je nestalo kralja Tvrtka (1391. godine), mnogi su digli glavu i počeli ponovo pružati ruke prema Bosni. I Dubrovčani su aktivirali svoje stare težnje da prošire svoj teritorij na račun bosanske države. Ovaj put im je u prvom planu bila plodna župa Konavli, s dijelom obale sve do Sutorine kod Boke Kotorske. Nisu se usudili to zatražiti od središnje vlasti, kralja i sabora bosanskih velmoža, nego su počeli šurovati s oblasnim gospodarima tog dijela bosanske teritorije – braćom Sankovićima. Ovi su se nakon Tvrtkove smrti toliko osilili da su sve radili na svoju ruku, pa su za bagatelnu cijenu prodali, odnosno ustupili, traženi dio primorja. O tome su im 15. aprila 1391. godine izdali čak i povelju, ne obazirući se na to što prodaju dio državne teritorije, bez znanja i pristanka bosanskog stanka – skupštine bosanskog plemstva i kralja.

Kad su u Bosni saznali za tu drskost, kralj Dabiša je odmah sazvao stanak na kojem su prisutni zvanično upoznati s pokušajem rasturanja njihove države. To je izazvalo strašno ogorčenje i najoštriju osudu. Donesena je odluka da se otuđeno silom vrati, a vinovnici tog zlodjela da se primjereno kazne. Za izvršioce te odluke određeni su vojvoda Vlatko Vuković, zname¬niti tadašnji junak, i knez Pavle Radenović. Ovi su poveli vojsku i u najkraćem roku su izvršili zadatak. Razbijači Bosne, braća Radič i Bjeljak, uhvaćeni su i bačeni u tamnicu, gdje su godinama truhnuli. Stariji Radič je još k tome bio oslijepljen.

Dio po dio

Razvoj političke situacije u ovom dijelu Evrope išao je u narednom razdoblju sve više na štetu Bosanskog Kraljevstva i njenih granica, pogotovo u dijelovima primorja. Ugarska je do tada već stoljećima bila gospodar Hrvatske pa je uvijek smatrala da njoj pripada najveći dio abale. Godine 1394. zvanično je zatražila od kralja Dabiše da joj ustupi one dijelove Hrvatske i Dalmicije koje je svojevremeno bosanskoj državi osvajanjima priključio kralj Tvrtko. Iako je Dabiša bio prisiljen udovoljiti ugarskim zahtjevima, ipak te oblasti nisu trajno izgubljene za Bosnu. Ustvari, izgubljeno je samo primorje od rijeke Zrnanje do rijeke Cetine koje je Tvrtko priključio Bosni kao osvojeni, tuđi teritorij, dok je obala od Cetine do Neretve sa zaleđem, kao historijski integralni dio bosanske zemlje, zadržan do pred sami pad Bosne pod Turke.

Za sve to vrijeme Dubrovčani su na svoj način radili da se dočepaju još kojeg dijela bosanskog primorja. Slijedeći korak im je bio da dobiju tzv. Slansko primorje (obala od Pelješca do Dubrovnika). Ocijenili su da im se za to dobra prilika ukazala kad je nakon smrti kralja Dabiše na prijestolje došla kraljica Jelena Gruba (1395 – 1398), udova kralja Dabiše. Računali su na žensku slabost pa su krenuli u akciju. Angažirali su i ugarski dvor da utječe na kraljicu, ali je uspjeh izostao. Sa istom molbom su nekoliko godina kasnije izišli pred kralja Ostoju koji je naslijedio kraljicu Grubu.
Nije dovoljno rasvijetljeno kako se to zbilo, ali je ovaj zaista udovoljio molbama Dubrovčana. Poveljom od 15. januara 1399. godine kralj im je ustupio traženi dio obale, to jest Slansko primorje (“zemlje od Kurila do Stona”), sa svim okolnim selima, kmetima i dr. Da je ta odluka sa bosanske strane donesena pod neobičnim okolnostima, svjedoči podatak da se nekoliko godina kasnije kralj Ostoja pokajao, pa je sa svoje strane poništio ugovor, uz prateće obrazloženje, što je kod Dubrovčana izazvalo strašno negodovanje.

Isti slučaj je bio sa dijelom obale od Neretve do Cetine, koji je, svojevremeno, kralj Dabiša trebao ustupiti Madžarima. Veliki vojvoda bosanski Hrvoje Vukčić je bez obzira na to, čvrsto držao u svojim rukama taj dio primorja, odbijajući sve zahtjeve da ih izruči Madžarima. Nakon njegove smrti, u tome je isto tako bio odlučan i ustrajan njegov nasljednik, veliki vojvoda Stjepan Vukčić. Ta dva vrla bosanska junaka i najutjecajnije ličnosti Bosanskog Kraljevstva kroz duže razdoblje, najupornije su branili upravo najistureni¬ja, a time i najugroženija područja državnih granica – ona koja su se sterala prema Hrvatskoj koje su bile pod Mletačkom Republikom i Madžarima. Granice na jugoistoku zemlje opet su počeli ugrožavati Srbi, a onda su se pojavili i Turci. Počev od 15. stoljeća Bosna je sve upornije morala braniti svoju obalu i bila joj je u prvom plano njene vanjske politike.

Gubitak Konavala

Iako Dubrovčani 1391. godine nisu uspjeli u svojoj namjeri da se domognu Konavala, i mada je za aktere sa bosanske strane to imalo tragične posljedice, ipak nisu odustajali. U tome su uspjeli 1419. godine. Ovaj put se sve radilo sa znanjem centralne vlasti. Kako je jednu polovicu te župe držao vojvoda Sandalj Hranić a drugu vojvoda Radoslav Pavlović, prego¬vori su tekli odvojeno. Prvo su uspjeli nagovoriti vojvodu Sandalja i on im je zaista ustupio svoj dio Konavala sa Vitaljinom i Donjom Gorom (Pre¬vlakom), za 12.000 perpera (dukata), i još 500 perpera godišnjeg tributa. Kralj Ostojić je potvrdio taj ugovor juna mjeseca 1419. godine i tako je bosanska država, i pravno, priznala otuđenje ovog dijela svog primorja. Godinu dana kasnije darovnicu je potvrdio i kralj Tvrtko II.
To ustupanje ipak nije prošlo bez otpora i krvi. Ovaj put tome su se usprotivili sami žitelji konavalske župe, koji su odbili da se podvrgnu pod dubrovačku vlast. Prvo što kao bogumili nisu htjeli da dođu pod tuđinsku (katoličku) vlast, a drugo što su dubrovački zakoni i propisi o obavezama kmetova bili mnogo strožiji nego u bogumilskoj Bosni. Dubrovnik je u krvi ugušio otpor i tako su Dubrovčani zaposjeli istočnu polovicu dugo željene prigradske župe.

Malo potom počeli su raditi na tome da dobiju i drugu polovicu Konavala od vojvode Radoslava Pavlovića. Pregovori su uspješno okončani 1426. godine. Za taj dio Konavala, uključujući i gradove Cavtat i Obod, isplatili su 13.000 perpera (dukata), i još 600 perpera godišnjeg tributa. Ni ovo ustupanje nije prošlo bez problema. Tri godine kasnije vojvoda Pavlović je jednostrano poništio ugovor, uz obrazloženje da Dubrovčani nisu do kraja ispoštovali tačke ugovora. Počeli su, naime, na zaposjednutom zemljištu podizati utvrđenja i kopati kanale, sve mimo ugovora. Bosanski vojvoda je poveo vojsku i povratio je svoju baštinu. To je, medutim, dovelo do dugotrajnih sukoba između te dvije strane, a onda je to preraslo u rat između Bosne i Dubrovnika, u koji se na koncu uključila i Turska.
Kako se, naime, Dubrovčani nisu mogli sami oduprijeti bosanskoj sili, zatražili su arbitražu i pomoć od sultana. Ovaj je dao za pravo Dubrovčanima, nakon čega je “naredio” bosanskom vojvodi da im vrati oduzeto. Čak što više, sultan je sa svoje strane Dubrovčanima “poklonio” župu Trebinje i tamošnje gradove Trebinje, Klobuk, Lug i Vrm, a sve svojina bosanske države, za što je dubrovačka strana, bez sumnje, dobro tresnula kesom.

Nakon ove presude, Dubrovčani slavodobitno upute poslanstvo na bosanski dvor sa zahtjevom da im kralj i bosanski sabor potvrdi od sultana “darovane” oblasti i gradove, prije svega Konavle. Kralj i sabor bosanskih velmoža nisu htjeli ni čuti to. Aprila 1432. godine dubrovačkim poslanicima je zvanično odgovoreno da “u ime kralja i sve Bosne (misli se na stanak bosanskih velmoža), ne pristaju da se zemlja bosanske krune predaje pod tuđinsku vlast”. Dubrovnik, međutim, nije gubio nadu, oslanjajući se na naklonost sultana. Zbog grubog miješanja strane zemlje (Turske) u unutarnje stvari bosanske države, u obranu svog teritorija i prava svog velikaša, ustala je sva Bosna predvođena kraljem Tvrtkom II. Tako je došlo do otvorenog rata izmedu Bosne i Dubrovačke Republike, koja je imala podršku sultana. Ipak, planovi Dubrovnika i Carigrada nisu se ostvarili jer su Bošnjani bili odlučni u obrani svoje zemlje.

Bosna sve dalje od mora

Po smrti vojvode Sandalja Hranića, nepokolebljivog čuvara bosanskih interesa u primorju, s istom odlučnošću nastavio je borbu njegov nasljednik, bratić veliki vojvoda Stjepan Vukčić, gospodar Huma. Raščistivši situaciju oko Konavala i primorja sve do Boke Kotorske (u bosansku korist), s vojskom je krenuo na zapad s namjerom da učvrsti bosansku vlast na dijelu obale do Cetine. Pošlo mu je za rukom da uspostavi onakvo stanje kakvo je bilo ranije. Ipak, političke okolnosti su sada bile uveliko drugačije. Mletačka Republika je 1409. godine kupovinom Dalmacije od kralja Ladi¬slava Napuljskog za 100.000 dukata, a onda dodatnim akcijama iz 1420. godine, postala konačni gospodar dijela obale od rijeke Cetine do Neretve. Sada je Bosansko Kraljevstvo dobilo ozbiljnog suparnika i pretendenta za Dalmaciju. Zbog sve većeg turskog pritiska, a i unutarnjih smutnji, Bosna je gubila bitku sa Venecijom, pa je 1452. godine definitivno vojnom silom izgubila obalu od Neretve do Cetine sa dubokim zaleđem. Time je i taj dio teritorije trajno otuđen od bosanske države.

Dio obale od Neretve do Boke Kotorske (izuzimajući Pelješac koji je Dubrovčanima prodao 1333. godine ban Stjepan II, i grad Dubrovnik), zateklo je kao bosanski teritorij i tursko osvajanje Bosne, što je veoma bitno za sagledavanje historije bosanskog primorja. Turci su po osvajanju Bosne imali u planu da osvoje sve oblasti prema na zapadu koje su bile u stavu Bosanskog kraljevstva, u čemu su i uspjeli. Od osvojenih oblasti uspostavili su Kliški sandžak u koji su ulazili Klis, Drniš, Imotski, Vrlika, Cetina i druga tamošnja mjesta. Od tada sve do konca 17. stoljeća vođeni su nebrojeni ratovi između Turske s jedne strane, i Mletačke Republike i Austrije druge strane. Mir potpisan u Sremskim Karlovcima između zaračenih strana 1699. godine po završetku Velikog bečkog rata u kojem je Turska doživjela veliki poraz i izgubila mnoge teritorije, najviše je išao na štetu Bosne i njenih granica. Članom 9. ugovora izvršena je i korekcija granice u dijelu obale između Dubrovnika i Hecgeg Novog. Taj dio primorja dobila je Mletačka Republika. Usspostavljene su dvije enklave sjeverno i južno od Dubrvnika kojima su Bosni ostavljeni izlazi na more. To su enklave Neum i Sutorina. Ova posljednja je definitivno izgubljen za Bosnu i Hercegovinu prije bekoliko godina odlukom Vlade BiH, a na zahtjev Crne Gore. Ostala je enklava Neum, u dužini 20-tak kilometara, i to je sve što je preostalo od nekadašnjeg bosanskog primorja iz doba srednjovjekovne bosanske države.

Autor: Enver Imamović “KADA I KAKO JE BOSNA OSTALA
BEZ SVOG PRIMORJA”

Zanimljivosti

O SREDNJOVJEKOVNOM BOSANSKOM DINARU

Ime dolazi od latinske riječi dinarius, kojom su sredinom III stoljeća prije nove ere Rimljani nazivali srebreni novac koji je zamijenio dotadašnji bakarni novac, a vrijedio je deset puta više od njega (lat. deni: po deset). Ovaj novac kolao je, u vremenu Rimskog Carstva, po čitavom Sredozemlju. Denarius je u VIII st. pod Karlom Velikim naziv za 240-ti dio funte srebra. Javlja se, potom, u francuskim oblastima kao denier, te u talijanskim kao denaro. Na Istoku mu je ime poprimilo grčki oblik denarion, koji se, u novogrčkom jeziku, izgovarao dinarion. Iz Vizantije su taj naziv preuzeli Arapi i nadjeli ga svom zlatnom novcu, koji su počeli kovati ugledajući se na vizantijski solid još za vladavine kalifa Abdulmelika 695. godine. Arapi su, u naponu svoje moći, ubrzo zavladali Bliskim Istokom, Sjevernom Afrikom i Španijom. Znatan dio onovremene svjetske trgovine (VIII-X st.) bio je u njihovim rukama, pa se, tom trgovinom, širio i arapski novac, osobito zlatni dinar, od Sredozemlja pa do Baltičkog mora. Kada su Osmanlije, pod sultanom Mehmedom II 1454. godine, počeli kovati svoj zlatni novac, kovali su po ugledu na arapski dinar. Iz novogrčkog jezika došao je, preko Vizantije, naziv dinar i u naše zemlje, samo što on na ovim prostorima ne služi kao naziv za zlatni, nego, isključivo, za srebreni novac.

Osvajanjem Huma tridesetih godina XIV stoljeća, a naročito eksploatacija rudnika, izmijenili su, iz osnova, fizionomiju bosanske srednjovjekovne privrede ka naglom i intenzivnom razvitku. Rudarska proizvodnja je podstakla kovanje domaćeg novca, te nije slučajno što je ban Stjepan II Kotromanić (1322-1353), za čije vladavine počinje rad bosanskih rudnika, prvi vladar koji kuje domaći novac. Međutim, još ranije, za nekadašnjim “gospodinom” Bosne, Pavlom Šubićem, koji je u Bosni vršio bansku vlast, kovao se novac koji je imitirao mletačke srebrene dinare. Ipak, od bosanskih vladara prvi to čini Stjepan II Kotromanić. On se vrlo aktivno bavio, što se može zaključiti po većem broju sačuvanih emisija njegovih dinara. Za srebro Stjepan II nije morao da brine, dobijao ga je iz svojih rudnika. Kao uvijek kod prvih koraka u kovanju novca, bosanski ban se ugledao na one novčane vrste koje su do tog vremena, bile u opticaju, te je ovim potezom, novi novac sticao povjerenje u kolanju i postepeno potiskivao stari. Kod Stjepana II primjećuje se imitiranje venecijanskih, srpskih i dubrovačkih emisija, dakle onih novčanih vrsta koje su mogle biti rasprostranjene u bosanskoj državi.

Izgleda da je pustio u promet i falsifikate dubrovačkog novca. U srpskoj državi, opet, prvi srebreni novac (grossi di Rassa), kovan u Breskovu na Tari (pominju se od 1277. godine),rađeni su po uzoru na novce Mletačke Republike. Republika Sv. Marka protestovala je energično, u nekoliko mahova, protiv denarii de Brescoa ili grossi de Brescoa jer su bili lakši za jednu osminu od pravog mletačkog novca. Literarni velikan Dante (umro 1321. g.) u svojoj Divina Commedia, ovjekovječio je raškog kralja koji “imituje kov mletački”. Na novcima bana Stjepana II Kotromanića te, kasnije, Tvrtka, ne javljaju se heraldički motivi, već se tu nalazio, uz lik bana na aversu (ban s mačem ili stoji ili sjedi na prijestolju), samo lik Isusa na reversu (na prijestolju, kao i na mletačkom novcu). Razvoj robno-novčane privrede, međutim, nije potisnuo naturalnu privredu, niti obuhvatio sve oblasti privrednog života onovremene Bosne. Tako, u povelji iz 1322. godine, ban Stjepan II Kotromanić pominje kazne u stoci, te se, tako, ovaj tradicionalni način plaćanja i dalje održavao.

S obzirom na porast značaja novca u privrednom životu, ban Tvrtko je (1353-1377. ban, 1377-1391. kralj) nastavio sa njegovim kovanjem. Pored novca, koji, po tipu, odgovara dinarima bana Stjepana II, Tvrtko, poslije 1365. godine, kuje dinare sa novim kalupima, dobijenim iz Dubrovnika. Tvrtko I Kotromanić je uveliko olakšao trgovinsku razmjenu između bosanske države i Dubrovačke Republike time što je postavio bosansko novčarstvo na istu osnovu na kojojse zasniva i dubrovačko, te tako izjednačio valutnu stopu svog novca s dubrovačkim. Za razliku od novca koji, po tipu, odgovara dinarima njegovog strica, bana Stjepana II Kotromanića, druga vrsta Tvrtkova novca podudara se, u potpunosti, sa dubrovačkim dinarima. To su dinari koje ban kuje poslije 1365. godine, nakon što je dobio nove kalupe iz Dubrovnika. Zna se da je dubrovačko Vijeće umoljenih (Consilium Rogatorum), na molbu bana, odlukom od 18. III 1365. godine, dopustio da se za njega u Dubrovniku napravi nekoliko kalupa, koji će imati, s jedne strane, Isusa, a s druge, bana s mačem. Zna se i ime tog kalupara. Bio je to majstor Radoja.

Mada se numizmatičari ne slažu da li je Tvrtko, poslije proglašenja kraljevstva 1377. godine, uopšte kovao svoj novac, ostaje činjenica da se 1387. godine u dva navrata spominju srebrenički groševi i da je kovnica postojala već u XIV stoljeću dok je grad bio pod Bosnom. A u Kotoru, kad je došao pod bosansku vlast 1382. godine, ovaj znameniti primorski grad kuje novac sa imenom bosanskog kralja. Ministri finansija, grčki – protovestijar, imali su veliki uticaj, što zasvjedočuje i narodna poslovica sa prostora srpske države: “Car da, ali Buća ne da”. Uzimani su najviše iz primorskih gradova. U tom pogledu, veliku ulogu je imala kotorska vlasteoska porodica Buća (Bućić, Buchija). Viteza (miles) Trifunova Petrova Buću nalazimo kao protovestijara kralja Tvrtka I Kotromanića.

Nakon smrti kralja Tvrtka I 1391. godine nastaje duži prekid u kovanju domaćeg novca, vjerovatno izazvan nesređenim prilikama i čestom smjenom vladara na bosanskom prijestolju. U ovom dekadentskom vremenu kraljevine razumljivo je, da se ni jedan od bosanskih kraljeva nije mogao smireno i smišljeno dati na posao, ni da uredi bosansku državu, a kamoli njeno novčarstvo. Tako je novac Dubrovačke Republike i u ovom razdoblju uživao potpunu i neograničenu slobodu kolanja, koju je stekao i dobio od kralja Tvrtka I. Tek Tvrtko II Kotromanić, 1436. godien, počinje, ponovo, da kuje vlastiti novac. Od emisija njegovog novca najpoznatiji su groševi, koji su se isticali svojom veličinom. Od ostalih vrsta poznati su dinar i poludinar. Tada se pojavljuju i motivi sa domaćim grbom koje je Tvrtko II kopirao sa širokih groša ugarskih kraljeva Karla I i Ludovika I. Na aversu šljem sa krunom i natpisom T (kao monogram kraljeva imena) dni regis Bosne, a na reversu zaštitnik zemlje Sv. Grgur.

I poslije smrti kralja Tvrtka II, domaći novac se kuje neprekidno, sve do pada bosanske države. Novac, označen kao kraljev (grossi di Re, denarii regis bossine), često se pominje u izvorima, i to u vezi sa poslovnim transakcijama dubrovačkih trgovaca u Bosni. Postavlja se pitanje gdje je upravo u prvoj polovini XV stoljeća, kada Srebrenica više nije bila u okvirima bosanske države, bila kovnica bosanskih vladara. Izvorna građa iz dubrovačkog arhiva navodi na zaključak da bi to mogla biti Fojnica, jer ona upravo od tridesetih godina XV stoljeća, postaje najjači rudnik srebra u srednjobosanskom rudarskom bazenu i jedan od glavnih centara bosanske države. Od značaja je i činjenica da se Fojnica nalazila pod neposrednom vlašću bosanskih vladara.

U Bosni je, inače, svaki novac bio u slobodnom opticaju. U svojim poveljama Mlečanima, bosanski vladari, u nekoliko navrata, ističu da će mletački novac, kao i Dubrovačke Republike, slobodno kolati po Bosni. Međutim, veoma čest predmet raspre u dubrovačko-bosanskim odnosima iz ovog vremena bila su pitanja novčanog prometa. Kovanje vlastitog novca, čega se, u prvoj polovini XV stoljeća, prihvataju Tvrtko II, Stefan Tomaš i Stefan Tomašević, nije išlo u prilog interesima Dubrovačke Republike, te svaka nova emisija dinara bosanskih kraljeva ili priprema njihog izdavanja, izaziva njihova burna reagovanja. Oni uvijek nastoje svim silama da onemoguće bosanske vladare u njihovoj namjeri bilo povlačenjem svojih trgovaca iz Bosne ili traženjem da bosanski vladari zatvore svoje kovnice. Razlog ovim upornim nastojanjima Dubrovčana da spriječe izlaženje bosanskog domaćeg novca prevashodno leži u traženju da njihov novac bude jedino platežno sredstvo na području bosanskog kraljevstva.

Drugo se obrazloženje ne bi moglo usvojiti, jer bosanski kraljevi, izdavanjem svojih dinara, nisu nikako uskratili Dubrovčanima pravo opticaja njihovog novca. O tome, uostalom, govore nalazi dubrovačkog novca na bosanskom području iz tog vremena (skupine dubrovačkog novca koje su nađene u Konjicu, Kupresu i Sarajevu zakopane između 1422. i 1438. godine), kao i pisani izvori u kojima bosanski vladari u nekoliko navrata, spominju, u svojim poveljama, izdatim Mlečanima, slobodu kolanja dubrovačkog novca. Oni ističu da će novac mletački, kao i dubrovački, kolati slobodno po kraljevstvu bosanskom. Mada je dubrovački novac bio u velikoj upotrebi u trgovinskom prometu strednjovjekovne Bosne, interesantno je da se tek pri kraju samostalnosti bosanske države, prvi put zvanično dozvoljava njegov opticaj. Posebnom poveljom od 25. novembra 1461. kralj Stefan Tomašević odobrava kolanje dubrovačkog novca.

Baština

Narodna predaja pamti: Krnje, Zelenko, Džafer-baba, Haberdar, Šiba-top, Kolonborna, Baljemez, Bađaluška, Zarbazen, Havani, šahi-top, tuč-top…

Popis oružja, hrane i municije u 67 bosanskih gradova, sastavljen 1833 god., kojeg ovdje donosimo daje nam dovoljno podataka da osvijetlimo i to tamno pitanje. Prema ovome popisu u bosanskim је gradovima bilo raznih vrsta hladnog i vatrenog oružja, razne municije, alata i raznih drugih stvari potrebnih vojsci, zatim hrane i pribora za vodu, te muzičkih instrumenata i nešto ljekarija.

VATRENO ORUŽJE I MUNICIJA
TOPOVI: Ako u Bosnu nije došlo vatreno oružje još sredinom XIV stoljeća, onda је prvi top nа bosanskom teritoriju biо onaj što su ga Dubrovčani otpremili 22.9. 1378 bosanskom kralju Tvrtku I. Više puta iza toga slali su mu Dubrovčani male količine praha (baruta). Ali Tvrtko је ovo oružje dobivao i iz Mletaka. О tome imamo opet prvu sigurnu vijest iz godine 1383.
Prva vijest о vatrenom oružju, о topovima ili bombardama u Dubrovniku, potiče iz godine 1351. Ako је onaj top sto su ga Dubrovcani uputilii Tvrtku I prvi na bosanskom zemljistu, onda Bosna zaostaje za Dubrovnikom samo za 27 godina, što za ona vremena niје biо baš velik razmak. Osim toga, vrijedno је da se istakne da је poslije Dubrovnika Bosna prva zemlja s vatrenim oružjem na Ваlkаnu. S obzirom na ona vгemena još је manje zakašnjenje u tome pogledu za Zapadnom Evropom, jer se vatreno oružje u Firenci javlja 1326., u Parizu 1338, iste godine i u Engleskoj, а 1346 u Njemačkoj.

Zbog nezdravih prilika u Bosni, koje su nastale poslije smrti Tvrtka I (1391), artiljerijom iz Dubrovnika snabdijevala se krupna i sitnija, ра i sasma nepoznata feudalna gospoda još više od bosanskih vladara. S time u vezi spominju se bosanski velikaši Hrvoje Vukčić Hrvatinić (umro 1416), Sandalj Hranić (umro 1435), Herceg Stjepan (umro 1466), vojvoda Petar Pavlović (poginuo 1420), pasitniji feudalci iz kraja oko Srebrenice i Zvornika, Dinjičići i Zlatonosovići kao i Vojsalići iz Donjih Krajeva oko Jajca, te neki skroz nepoznati vlastelčić Ratcičević. Neki od ove gospode imali su i svoje vlastite bombardere koji su im izrađivali topove. Pavlovići su čak na svome teritoriju proizvodili i barut. Najveći top za Dubrovnik naručen је u Bosni. То је dokaz da је produkcija vatrenog oružja bila ovdje znatna, ali to nikako ne znači da је оnа zamrla u Republici sv.Vlaha, niti da se Вosna u tome pogledu riješila zavisnosti od Dubrovnika, а naročito što se tiče produkcije baruta.

Da što bolje upoznamo starinu i vrste topova bosanskih gradova, navodim ovdje topove što su bili u upotrebi kod Turaka od sredine XV ра do u XVII stoljeće, dakle od vremena prije pada Bosne pod Turke, ра do onih vremena kad је njihovo carstvo bilo najprostranije.
Sredinom XV stoljeća bili su kod njih u upotrebi topovi triju vrsta i to: šajka, pranki i havaji. Uz ove tri vrste spominju se u prvoj polovini XVI stoljeća kao nove vrste još: bađaluška i zarbazen. Od druge polovine XVI ра do u XVII stoljeća znatno је porastao broj vrsta topova. U tom razdoblju Turci pгoizvode i upotrebljavaju: zarbazen, mijane zarbazen, šahi zarbazen, šaklos, pranki, bedoluška (bađoluška ili beđoluška), kao i velike topove za osvajanje gradova, onda marten, ežderdehen, kolonborna, mijane baljamez i havan. Za šajku se zna da se upotrebljavala na malim lađama, а za kolonbornu da se upotrebljavao i na kopnu i na lađama, i da је bасао taneta od 3, 5 i 7 oka, а isto tako i mijane baljemezi. Topovskih taneta bilo је od 16, 14, 11, 9, 7, 5, 3, 1, 1/2 i 1/4 oke.

U našem popisu navode se sljedeće vrste topova: Наvаni, merzeri ili mužari kao mali i veliki.
Ваlјеmеzi su ро veličini obični, mali i veliki. I kako smo već vidjeli, oni su u upotrebi od XVI stoljeća. Za njih znaju i naše narodne рјеsmе. Do sada se držalo da је ovaj naziv talijanskog porijekla (ballemezza, u Austriji balimoz). Prema jednom novijem turskom riječniku nazvani su ovako рrеmа izumitelju Таbijama. Međutim, prof. Kissling iz Munchena pobija gornje mišljenje i dokazuje da је naziv ‘baljemez’ nastao od njemačkog naziva Faule Metze (Faulmetzen). Ovaj su naziv ро mišljenju Кisslinga u XV stoljeću Turcima donijeli njemacki majstori, а Turci su ga radi lakšeg izgovora preinačili u baljemez. Ро pjesmama baljemez је vuklo ро trideset volova. Jedan veliki baljemez iz Livna u Gabelu prevezen је godine 1694. Sva је prilika da su baljemezi bili najveći topovi naših gradova. Naš popis navodi i mаlеbaljemeze, а ovo bi mogli biti oni baljemezi kojim su osim gradova bile naoružane i kule, о cemu ima takođe spomena u narodnim pjesmama. Baljemezi su se izrađivali u Bosni. Popis navodi i baljemeze njemačke izrade.

U više gradova zapisani su šahi-topovi, što znači carski topovi. Bilo ih је razne veličine. Već је rečeno da se oni ubrajaju među zarbazen – topove i pod tim imenom spominju se u Bosni u drugoj polovini XVI stoljeća.
Čakalos topovi naših gradova sigurno su identični sa gore spomenutim šakalos topovima. U našim gradovima bilo је topova koji se zvahu kabuz. Njima nema spomena među navedenim turskim topovima i, рrеmа tоmе, ili su mlađi od XVII stoljeća ili su stranog porijekla.
Kalanburna topovi mađarskog su porijekla, što је i u našem popisu naznačeno na jednom mjestu. Njih је bilo u gradovima blizu Drine. Bez svake sumnje oni su identični sa gore spomenutim kolonborna topovima, а u Turskoj se javljaju u drugoj polovini XVI v., dakle poslije pada Mađarske pod Turke.

Njemački topovi našeg popisa biсе oni što su ili kupljeni ili zaplijenjeni od Austrijanaca, ili su ih Turci sam proizvodili po njemačkom uzoru.
S pobližom oznakom navedeni su još topovi: željezni top, tuč-top, menzil-top, kumbara-top i zemberek-top. Kod prva dva topa poblize је označen samo materijal od koga su napravljeni, ali bez oznake vrste kojoj su pripadali. Menzil-top dobio је ime ро tоmе sto se mоgао prenositi na konju. Kumbara top је оnај koji је bасао granate ili kumbare. Zemberek znaci turski feder, ра ćе to, valjda, biti top s nekim federom.

U našem popisu ima nekoliko topova navedenih s posebnim imenom. Ne znam kojoj su od gornjih vrsta pripadali. Ti se topovi zvahu: Hajdar-baba, Džafer-baba, Zelenko (sva tri u Livnu), onda Haberdar i Dulbedar (Banja Luka), Gazi-top (u Novom i na Havali), Đaur-tор (na Gorici u Sarajevu). Sve su to od reda bili veliki topovi dubine mahom 16 pedalja. Znam da se jedan top u Sokolu kod Gracanice zvao Krnjo. Neki od ovih topova s posebnim imenom ušli su u narodnu pjesmu, а о nekim је postojala i predaja.
I u drugih је naroda biо оbičај da naročito većim topovima daju posebna imena, о čemu ima sigurnih podataka još iz sredine XV stoljeća. Prof. А. Kaić, Okupacija Livna, Kalendar sv. Ante 1936 g. U ovom članku među ostalim piše А. Kaić kako је prigodom okupacije u Livnu među ostalim nađen i top ‘zelenko’ i kaže:

„među topovima bila su četiri iz renesansne dobe. U narodu је ostalo sjećanje na tri topa poznata pod imenima Krnjo, Zelenko i Džafer-baba. Тор »Zelenko« nazvan је tako jer је biо zeleno obojen. Na njemu је bila zabilježena god. 1579. Sprijeda na topu bila је ptica kos, а pred njom su bili napisani njemački stihovi: „Auf Baumes Spitz im grunen Wald Sing ich; vor mir die Mauer fallt“. „Na vrh stabla u zelenoj šumi , Pjevam, dok zidine preda mnom padaju“. Ovaj top, čiju reprodukciju donosimo, је umjetnički rad renesanse. Još su na topu dvije konjske glave, а između njih је krasan grb. Na kraju topa је Bog Bakuš“.

Nešto od te predaje oteo је od potpunog zaborava Ivan Zovko pred 50 i više godina u djelu Zbirčica о oružju, »Sarajevski list« XIX (1896) br. 17 od 9 februara. Tu predaju о pojedinim topovima donosimo od riječi do riječi kako је Zovko zapisao:
Hajdarbaba је top, koji se sa manje od dvadeset oka baruta nije punio; to mu је biо vrh olova i drugih primjesa (kamenja, pijeska, zemlje, gnjile, stakla itd.) pravi barutni obrok. Najzadnji је put pucao pod Lijevnom za nekakva Firdus-kapetana, komu kažu još i Fildus i Fildis kapetan, а on da је uronuo u zemlju, koga nikakva ljudska sila, dok opet sam ne izađe – ne može iz zemlje izvaditi.
Džaferbaba је jedan između starijih tradicionalnih topova, о kojima se рričaju mirakulozne stvari, da su punjeni bili živijem ljudskim stvorovima od predobivenog neprijatelja. Kad bi ovo bila istina, baš bi se najterebilnije ispunila ona istorična “vae victis”.

Haberdar puca prvi i haber daje, da se ide u bој, ili u svatove ili gdje mu bilo. On daje haber na četiri strane, а u ratu puca “na ranu ili na mrtvu glavu”. Јао junaku, koji ga tad opali, а ne rani ili ne ublje. Nije junak nit је od junaka, nego је prava ženturina, za koju је povjesmo i kudjelja, а ne puška ni junački mejdani. Zapečak је za njeg, kao i za mačku, а ne bojno polje, gdje se lijeva krvca junacima da koljena, а konjima do ramena ili stremena.
Krnje-top. Najgroznije i najužasnije oružje. Kad bi on pucao ne bi ostalo: “Ni u ženi dijete, ni u koblli ždrijebe”. Pobacile bi оbjе. Orila bi se i brda i doline od njegove huke i treske. Padom Hercegovine pod Osmanlije umakao је u Neretvu, te se i sada negdje u veoma velikoj dublni ispod Neretve, u zemlji baš pod samom ćuprijom (onim poznatim jednooknim mostom) nalazi.
Šiba-top. On је tradicionalan top. U nj је otišlo, dok se iznutra pazlatio i posrebrio deset tovara, sto zlata, sto srebra. Kolika је ta inače grdosija bila kad је toliko tovara otišlo u samu pozlaticu i posrebricu iznutra.

Тор Svetog Luke- legendaran је top i nalazi se negdje pod Neretvom duboko u zemlji, Kod Gabele. Kad su njegovi stari i prvi vlasnici bili nadbljeni od Osmalnija, zakleli su ga ovako: “Tako ti sv. Luke, nedaj se u turske ruke”. On је njihovu svetu zakletvu poslušao, ра se је sam u vodu strmoglavio (skočio). Što sve kasnije nijesu činili Turci, da ga ispod vode izvuku, ali im је sve ostalo uzalud. On је ostao gdje је tu је. Samo bi se prigodimice iz zemlje ispod vode javljao i to tako, kad bi njegov zarobljeni drug na silu morao pucati u Mostaru – onda bi se on iz zemlje i vode podizao i odjeknuo bi. Ро gore navedenoj zakletvi i nazvan је topom sv. Luke.
Zelenko је top, koji ni u čem ne zaostaje iza Krnje. Nerazdruživo se u govoru običnom spominju. Је li se jedan spomenuo – spominje se i drugi. Razlikuje se od svog Oresta (nerazdružnog druga) samo u tome, što је on gluho pucao i davao vatru brez plamena.

Zanimljivosti

Poznati topovi: popis vatrenog oružja i municije u Bosni iz 1833.

VATRENO ORUŽJE I MUNICIJA

TOPOVI Ako u Bosnu nije došlo vatreno oružje još sredinom XIV stoljeća, onda је prvi top nа bosanskom teritoriju biо onaj što su ga Dubrovčani otpremili 22.9. 1378 bosanskom kralju Tvrtku I. Više puta iza toga slali su mu Dubrovčani male količine praha (baruta). Ali Tvrtko је ovo oružje dobivao i iz Mletaka. О tome imamo opet prvu sigurnu vijest iz godine 1383.

Prva vijest о vatrenom oružju, о topovima ili bombardama u Dubrovniku, potiče iz godine 1351. Ako је onaj top sto su ga Dubrovcani uputilii Tvrtku I prvi na bosanskom zemljistu, onda Bosna zaostaje za Dubrovnikom samo za 27 godina, što za ona vremena niје biо baš velik razmak. Osim toga, vrijedno је da se istakne da је poslije Dubrovnika Bosna prva zemlja s vatrenim oružjem na Ваlkаnu. S obzirom na ona vгemena još је manje zakašnjenje u tome pogledu za Zapadnom Evropom, jer se vatreno oružje u Firenci javlja 1326., u Parizu 1338, iste godine i u Engleskoj, а 1346 u Njemačkoj.

Sredinom XV stoljeća bili su kod njih u upotrebi topovi triju vrsta i to: šajka, pranki i havaji. Uz ove tri vrste spominju se u prvoj poloviniXVI stoljeća kao nove vrste još: bađaluška i zarbazen. Od druge polovine XVI ра do u XVII stoljeća znatno је porastao broj vrsta topova. U tom razdoblju Turci pгoizvode i upotrebljavaju: zarbazen, mijane zarbazen, šahi zarbazen, šaklos, pranki, bedoluška (bađoluška ili beđoluška), kao i velike topove za osvajanje gradova, onda marten, ežderdehen, kolonborna, mijane baljamez i havan. Za š ajku se zna da se upotrebljavala na malim lađama, а za kolonbornu da se upotrebljavao i na kopnu i na lađama, i da је bасао taneta od 3, 5 i 7 oka, а isto tako i mijane baljemezi. Topovskih taneta bilo је od 16, 14, 11, 9, 7, 5, 3, 1, 1/2 i 1/4 oke.

U našem popisu navode se sljedeće vrste topova: Наvаni, merzeri ili mužari kao mali i veliki.

Ваlјеmеzi su ро veličini obični, mali i veliki. I kako smo već vidjeli, oni su u upotrebi od XVI stoljeća. Za njih znaju i naše narodne рјеsmе. Do sada se držalo da је ovaj naziv talijanskog porijekla (ballemezza, u Austriji balimoz). Prema jednom novijem turskom riječniku nazvani su ovako рrеmа izumitelju Таbijama. Međutim, prof. Kissling iz Munchena pobija gornje mišljenje i dokazuje da је naziv ‘baljemez’ nastao od njemačkog naziva Faule Metze (Faulmetzen). Ovaj su naziv ро mišljenju Кisslinga u XV stoljeću Turcima donijeli njemacki majstori, а Turci su ga radi lakšeg izgovora preinačili u baljemez. Ро pjesmama baljemez је vuklo ро trideset volova. Jedan veliki baljemez iz Livna u Gabelu prevezen је godine 1694. Sva је prilika da su baljemezi bili najveći topovi naših gradova. Naš popis navodi i mаlеbaljemeze, а ovo bi mogli biti oni baljemezi kojim su osim gradova bile naoružane i kule, о cemu ima takođe spomena u narodnim pjesmama. Baljemezi su se izrađivali u Bosni. Popis navodi i baljemeze njemačke izrade.
U više gradova zapisani su šahi-topovi, što znači carski topovi. Bilo ih је razne veličine. Već је rečeno da se oni ubrajaju među zarbazen – topove i pod tim imenom spominju se u Bosni u drugoj polovini XVI stoljeća.

Čakalos topovi naših gradova sigurno su identični sa gore spomenutim šakalos topovima. U našim gradovima bilo је topova koji se zvahu kabuz. Njima nema spomena među navedenim turskim topovima i, рrеmа tоmе, ili su mlađi od XVII stoljeća ili su stranog porijekla.

Kalanburna topovi mađarskog su porijekla, što је i u našem popisu naznačeno na jednom mjestu. Njih је bilo u gradovima blizu Drine. Bez svake sumnje oni su identični sa gore spomenutim kolonborna topovima, а u Turskoj se javljaju u drugoj polovini XVI v., dakle poslije pada Mađarske pod Turke.
Njemački topovi našeg popisa biсе oni što su ili kupljeni ili zaplijenjeni od Austrijanaca, ili su ih Turci sam proizvodili po njemačkom uzoru.

S pobližom oznakom navedeni su još topovi: željezni top, tuč-top, menzil-top, kumbara-top i zemberek-top. Kod prva dva topa poblize је označen samo materijal od koga su napravljeni, ali bez oznake vrste kojoj su pripadali. Menzil-top dobio је ime ро tоmе sto se mоgао prenositi na konju. Kumbara top је оnај koji је bасао granate ili kumbare. Zemberek znaci turski feder, ра ćе to, valjda, biti top s nekim federom.

I u drugih је naroda biо оbičај da naročito većim topovima daju posebna imena, о čemu ima sigurnih podataka još iz sredine XV stoljeća. Prof. А. Kaić, Okupacija Livna, Kalendar sv. Ante 1936 g. U ovom članku među ostalim piše А. Kaić kako је prigodom okupacije u Livnu među ostalim nađen i top ‘zelenko’ i kaže: „među topovima bila su četiri iz renesansne dobe. U narodu је ostalo sjećanje na tri topa poznata pod imenima Krnjo, Zelenko i Džafer-baba. Тор »Zelenko« nazvan је tako jer је biо zeleno obojen. Na njemu је bila zabilježena god. 1579. Sprijeda na topu bila је ptica kos, а pred njom su bili napisani njemački stihovi: „Auf Baumes Spitz im grunen Wald Sing ich; vor mir die Mauer fallt“. „Na vrh stabla u zelenoj šumi , Pjevam, dok zidine preda mnom padaju“. Ovaj top, čiju reprodukciju donosimo, је umjetnički rad renesanse. Još su na topu dvije konjske glave, а između njih је krasan grb. Na kraju topa је Bog Bakuš“.

Hajdarbaba је top, koji se sa manje od dvadeset oka baruta nije punio; to mu је biо vrh olova i drugih primjesa (kamenja, pijeska, zemlje, gnjile, stakla itd.) pravi barutni obrok. Najzadnji је put pucao pod Lijevnom za nekakva Firdus-kapetana, komu kažu još i Fildus i Fildis kapetan, а on da је uronuo u zemlju, koga nikakva ljudska sila, dok opet sam ne izađe – ne može iz zemlje izvaditi.

Džaferbaba је jedan između starijih tradicionalnih topova, о kojima se рričaju mirakulozne stvari, da su punjeni bili živijem ljudskim stvorovima od predobivenog neprijatelja. Kad bi ovo bila istina, baš bi se najterebilnije ispunila ona istorična »vae victis«.

Haberdar puca prvi i haber daje, da se ide u bој, ili u svatove ili gdje mu bilo. On daje haber na četiri strane, а u ratu puca »na ranu ili na mrtvu glavu«. Јао junaku, koji ga tad opali, а ne rani ili ne ublje. Nije junak nit је od junaka, nego је prava ženturina, za koju је povjesmo i kudjelja, а ne puška ni junački mejdani. Zapečak је za njeg, kao i za mačku, а ne bojno polje, gdje se lijeva krvca junacima da koljena, а konjima do ramena ili stremena.

Krnje-top. Najgroznije i najužasnije oružje. Kad bi on pucao ne bi ostalo: »Ni u ženi dijete, ni u koblli ždrijebe«. Pobacile bi оbjе. Orila bi se i brda i doline od njegove huke i treske. Padom Hercegovine pod Osmanlije umakao је u Neretvu, te se i sada negdje u veoma velikoj dublni ispod Neretve, u zemlji baš pod samom ćuprijom (onim poznatim jednooknim mostom) nalazi.

Šiba-top. On је tradicionalan top. U nj је otišlo, dok se iznutra pazlatio i posrebrio deset tovara, sto zlata, sto srebra. Kolika је ta inače grdosija bila kad је toliko tovara otišlo u samu pozlaticu i posrebricu iznutra.

Тор Svetog Luke– legendaran је top i nalazi se negdje pod Neretvom duboko u zemlji, Kod Gabele. Kad su njegovi stari i prvi vlasnici bili nadbljeni od Osmalnija, zakleli su ga ovako: »Tako ti sv. Luke, nedaj se u turske ruke«. On је njihovu svetu zakletvu poslušao, ра se је sam u vodu strmoglavio (skočio). Što sve kasnije nijesu činili Turci, da ga ispod vode izvuku, ali im је sve ostalo uzalud. On је ostao gdje је tu је. Samo bi se prigodimice iz zemlje ispod vode javljao i to tako, kad bi njegov zarobljeni drug na silu morao pucati u Mostaru – onda bi se on iz zemlje i vode podizao i odjeknuo bi. Ро gore navedenoj zakletvi i nazvan је topom sv. Luke.

Zelenko је top, koji ni u čem ne zaostaje iza Krnje. Nerazdruživo se u govoru običnom spominju. Је li se jedan spomenuo – spominje se i drugi. Razlikuje se od svog Oresta (nerazdružnog druga) samo u tome, što је on gluho pucao i davao »vatru brez plamena«.

Zanimljivosti

Popis hladnog oružja u Bosni iz 1833.

ORUŽJE I MUNICIJA
а) HLADNO ORUŽJE Od ove vrste oružja bilo је strijela, kopalja, sabalja i noževa.

strijele – U samom Bihaću nađeno је 2.000 starih strijela i lukova za strijele.
kорlја – U nekoliko gradova zabilježeno је ро koje koplje i držak za koplje, te šiš ili kratki bodež.
sаblје – U više gradova nađeno је sabalja i oštrica od njih. Sablje su mahom importirane, ali su kovane i u nas. Znamo da је već 1477. u Sarajevu postojala Sabljarska čaršija. U ovom gradu živi i danas porodica s prezimenom Sabljar. U XVII stoljeću kovane su izvrsne sablje i u Konjicu koje su ро kvalitetu zaostajale samo za njemačkim. Ovaj је obrt biо poznat u Fojnici u XIX stoljeću, а ovamo su se naselili majstori iz Konjica. Sablje su prije nošene о lijevom bedru, samo se nisu pasale, nо su se nosile nа gajtanu, koji је udarao s desnog ramena koso preko prsa i leđa. Ovako privezat sablju za gajtan nije svako umio. Bio је to posao kazaza, obrtnika koji su gajtan ргаvili i sablje vezali. Sudeći ро narodnoj pjesmi, uz gajtan је morala biti i kajasa. Pjesma kaže, kako bi junak zarobljenu djevojku bacio iza sebe na konja i pritegao mukademom pasom, i po tome od sablje kajasom. Za sveze za sablju zna i nаš popis, iz koga doznajemo da su kupovane u testetima (1 teste је 10 komada).
nоžеvi – U nekim је gradovima zapisano nešto i noževa. Možda ćе to biti oni poznati handžагi. Ova vгsta oružja ponajviše је domaći proizvod. U više naših mjesta pгoizvođeni su noževi. Na osobitom su glasu bili handžaгi iz Foče i Saгajeva, gdje su ih izгađivali doseljeni Fočaci ili Foče. Prvih dana iza okupacije Sarajeva (1878) zabranila је okupaciona uprava proizvodnju i ргоdајu handžara. Obrtnici, koji su proizvodili noževe zvali su se bičakčije, a kore za njih koredžije. U Sarajevu ima porodica s prezimenom Bičakčići i Коrеdžići ili Кoradžije. U Banjoj Luci је zapisano 8 kukastih noževa. Bice da su ti noževi zaplijenjeni ро porazu austrijske vojske pod Banja Lukom 1737, јег ovakvih noževa u nas drugdje nije bilo.

Srednjovjekovna Bosna

Monetarna politika bosanskih vladara

Autor Boris Nivelić prezentira proces kovanja novca u srednjovjekovnoj Bosni u okviru njenog privrednog, političkog i kulturnog razvoja od vremena bana Stjepana II Kotromanića do pada pod osmansku vlast. Također, analizirani su odnosi bosanskih vladara prema Mletačkoj i Dubravačkoj republici i njihovoj finansijskoj politici na bosanskom tržištu forsiranjem vlastitih valuta.
Ime dolazi od latinske riječi dinarius, kojom su sredinom III stoljeća prije nove ere Rimljani nazivali srebreni novac koji je zamijenio dotadašnji bakarni novac, a vrijedio je deset puta više od njega (lat. deni: po deset). Ovaj novac kolao je, u vremenu Rimskog Carstva, po čitavom Sredozemlju. Denarius je u VIII st. pod Karlom Velikim naziv za 240-ti dio funte srebra. Javlja se, potom, u francuskim oblastima kao denier, te u talijanskim kao denaro. Na Istoku mu je ime poprimilo grčki oblik denarion, koji se, u novogrčkom jeziku, izgovarao dinarion. Iz Vizantije su taj naziv preuzeli Arapi i nadjeli ga svom zlatnom novcu, koji su počeli kovati ugledajući se na vizantijski solid još za vladavine kalifa Abdulmelika 695. godine. Arapi su, u naponu svoje moći, ubrzo zavladali Bliskim Istokom, Sjevernom Afrikom i Španijom. Znatan dio onovremene svjetske trgovine (VIII-X st.) bio je u njihovim rukama, pa se, tom trgovinom, širio i arapski novac, osobito zlatni dinar, od Sredozemlja pa do Baltičkog mora. Kada su Osmanlije, pod sultanom Mehmedom II 1454. godine, počeli kovati svoj zlatni novac, kovali su po ugledu na arapski dinar. Iz novogrčkog jezika došao je, preko Vizantije, naziv dinar i u naše zemlje, samo što on na ovim prostorima ne služi kao naziv za zlatni, nego, isključivo, za srebreni novac.

Srodnost bosanskog i dubrovačkog novca nema samo tehnički i stilistički karakter, nego se bosanski i dubrovački dinari i težinom, pa prema tome i novčanom vrijednošću, potpuno podudaraju. To kazuje nalaz iz sela Vranjske u bilećkom kraju, iskopan 1901. godine. To je hrpa srebrenog novca od 203 komada: 19 komada su novci bana Tvrtka, a ostali jesu dubrovački dinari iz istog vremena. Sačuvani bosanski pisani izvori ne pružaju nikakvih podataka o nazivu bosanskog novca, ali kako su dinari Dubrovačke Republike imali u Bosni potpunu slobodu opticaja i trošenja svakako je i bosanski novac imao isti naziv, kao i republike Sv. Vlaha. Najstariji dubrovački srebreni novac naziva se, u njihovim pisanim spomenicima, grossus ili grosso (kao i mletački), ali u narodnom govoru zove se dinar. Najstariji mu se spomen nalazi 1392. godine u listini bosanskog kralja Dabiše (1391-1395) u navodu: “dvi tisući perper dinari dubrovačkih”, a spominje se i poznije, kako u bosanskim i humskim pisanim vrelima, tako i u dubrovačkim književnim djelima. Imenom grošnije narod u Dubrovniku nikada nije svoje dinare zvao. Inače, težina mu je bila 0,64 – 1,85 grama i vrijednost 6 solda ili 30 minca.
Mada se numizmatičari ne slažu da li je Tvrtko, poslije proglašenja kraljevstva 1377. godine, uopšte kovao svoj novac, ostaje činjenica da se 1387. godine u dva navrata spominju srebrenički groševi i da je kovnica postojala već u XIV stoljeću dok je grad bio pod Bosnom. A u Kotoru, kad je došao pod bosansku vlast 1382. godine, ovaj znameniti primorski grad kuje novac sa imenom bosanskog kralja. Ministri finansija, grčki – protovestijar, imali su veliki uticaj, što zasvjedočuje i narodna poslovica sa prostora srpske države: “Car da, ali Buća ne da”. Uzimani su najviše iz primorskih gradova. U tom pogledu, veliku ulogu je imala kotorska vlasteoska porodica Buća (Bućić, Buchija). Viteza (miles) Trifunova Petrova Buću nalazimo kao protovestijara kralja Tvrtka I Kotromanića.
Nakon smrti kralja Tvrtka I 1391. godine nastaje duži prekid u kovanju domaćeg novca, vjerovatno izazvan nesređenim prilikama i čestom smjenom vladara na bosanskom prijestolju. U ovom dekadentskom vremenu kraljevine razumljivo je, da se ni jedan od bosanskih kraljeva nije mogao smireno i smišljeno dati na posao, ni da uredi bosansku državu, a kamoli njeno novčarstvo. Tako je novac Dubrovačke Republike i u ovom razdoblju uživao potpunu i neograničenu slobodu kolanja, koju je stekao i dobio od kralja Tvrtka I. Tek Tvrtko II Kotromanić, 1436. godien, počinje, ponovo, da kuje vlastiti novac. Od emisija njegovog novca najpoznatiji su groševi, koji su se isticali svojom veličinom. Od ostalih vrsta poznati su dinar i poludinar. Tada se pojavljuju i motivi sa domaćim grbom koje je Tvrtko II kopirao sa širokih groša ugarskih kraljeva Karla I i Ludovika I. Na aversu šljem sa krunom i natpisom T (kao monogram kraljeva imena) dni regis Bosne, a na reversu zaštitnik zemlje Sv. Grgur. I poslije smrti kralja Tvrtka II, domaći novac se kuje neprekidno, sve do pada bosanske države. Novac, označen kao kraljev (grossi di Re, denarii regis bossine), često se pominje u izvorima, i to u vezi sa poslovnim transakcijama dubrovačkih trgovaca u Bosni. Postavlja se pitanje gdje je upravo u prvoj polovini XV stoljeća, kada Srebrenica više nije bila u okvirima bosanske države, bila kovnica bosanskih vladara. Izvorna građa iz dubrovačkog arhiva navodi na zaključak da bi to mogla biti Fojnica, jer ona upravo od tridesetih godina XV stoljeća, postaje najjači rudnik srebra u srednjobosanskom rudarskom bazenu i jedan od glavnih centara bosanske države. Od značaja je i činjenica da se Fojnica nalazila pod neposrednom vlašću bosanskih vladara.

Zanimljivosti

“Moraš umrijeti nekoliko puta prije nego što zaista počneš živjeti!”

“Problem s današnjim svijetom je taj što su inteligentni ljudi puni sumnji, dok su glupi puni samopouzdanja.”

“Ljudi koje svi vole ne mijenjaju svijet.”

“Svijet se počinje spašavati spašavajući jednog čovjeka; sve ostalo je ili grandiozna romantika ili politika.”

“Mislim, ako recimo zaključite kako je sve besmisleno, onda to ne može biti sasvim besmisleno, jer ste već svjesni da je besmisleno i ta svijest o besmislenosti samim tim daje neki smisao. Znate na šta mislim? Kao neki optimistični pesimizam.”

“Ako se dogodi nešto loše, piješ kako bi zaboravio; ako se dogodi nešto lijepo, piješ kako bi proslavio; a ako se ništa ne događa, piješ kako bi se nešto događalo.”

“Ako želite nešto napraviti, idite do kraja. U protivnom nemojte ni započinjati.”

“Svi ćemo umrijeti, svi, kakav cirkus! Samo to bi nas trebalo natjerati da volimo jedni druge, ali to ne činimo. Teroriziramo jedni druge glupostima, pojede nas ništa.”

“Moja ambicija je hendikepirana lijenošću.”

“Neki ljudi nikada ne polude, ono što je uistinu strašno jeste kakve oni to živote zapravo žive.”

“Ništa nije bilo zanimljivo, baš ništa. Ljudi su bili rezervirani i oprezni – svi isti.”

“Ono što je zlo i ono što su nas učili da je zlo, mogu biti dvije sasvim različite stvari. Društvo nas uči da su određene stvari zle da bi nas držalo u pokornosti.”

“Prečesto se ljudi žale da nisu učinili ništa sa svojim životima i onda čekaju da im neko kaže da to nije tako.”

“Razlika između diktature i demokracije je ta što u demokraciji prvo glasate pa tek onda primate naređenja, dok u diktaturi ne morate gubiti vrijeme na glasanje.”