Pozivanje ne izvore i zapise iz vremena bogate ilirske povijesti, osim nekolicine imena koji su bavljenjem i zapisivanjem vlastite povijesti, često grčke ili rimske nastale u interakciji međusobnih susreta antičkih carstava, čovjek teško danas pronalazi nove izvore. Čak i oni koji su se ovim pitanjem bavili prije, generacijama koje dolaze nisu ostavili dovoljno prostora za istraživanje. Teško je doći do novih izvora koji govore o ilirskim korjenima, o korjenima davnih ilirskih naroda i plemena. Nešto bolje stoje stvari sa arhelogijom. Problem je da arheologija zahtijeva visoki stupanj profesionalizma koji za mnoge predstavlja nepremostivi jaz. Izvori naučnog diskursa, na osnovu pisane građe, na osnovu bogatih arheoloških izvora i nalazišta, također se pozivaju na uvijek iznova isto pominjane izvore i pisace. S jedne strane postoje originalni zapisi savremenika koji su zatekli stanje prilikom osvajanja naroda Ilirika, kao što je Cezar ili Tacit, kao i bezbroj naučnika kojima je uža specijalnost antička historija ili arheologija. U cjelini, gledajući na izvore jednih i drugih, s tendencijom sve slabijeg interesa za antičko doba na terenu, izuzev rijetkih izuzetaka i na arheološkoj ravni skoro da su sva istraživanja zamrla. Kada kažemo skoro, ne znači da ih još u pojedinim dijelovima svijeta nema. Misli se na zapise novijih istraživanja kojih u današnje vrijeme, obzirom na historijsku distancu, skoro i da nema. Oskudna građa i još oskudniji interes na površinu zbivanja antičke prošlosti izbacuje pojedince koji se bave proučavanjem historijske građe prerastajući granice iste i pojavljujući se na područjima literarnog i književnog rada čije teme nisu daleke i nepoznate vremenu Ilira, kao i njihovog životnog prostora i boravka. Naslovi koji se pojavljuju u literarnom okruženju datiraju iz srednjeg stoljeća (1601), često bez navođenja tačnog izvora na koje se pozivaju često isječcima skeniranih dijelova otrgnutih knjigama i listinama nepoznatih autora. Situaciju čine još težom pojedinci koji za izvore uzimaju historijske falsifikate, kojima se zna čak i vrijeme nastajanja (18. i 19. St.) za koje na drugoj strani ne postoji niti jedna druga historijska potvrda. Bez sumnje, vrhunac čine zaljubljenici u historijske dekade vezane za određena područja, povijesne regije, događaje, narode ili bitke, koji svojim volonterskim radom pridonose više sumnjama nego rasvjetljavanju historijske zbilje. Ovdje treba pomenuti naučnoistraživačke radove vezane za Šlimana, Salinasa, njima sličnim u njihovoj ravni ili još nižoj, kada je u pitanju volonterski rad za koji pojedinci smatraju naučnim ili u najmanju ruku rad od kojeg se očekuje potvrda od strane struke i nauke. Problem vezan za ovu cjelinu sobom nosi višestruka događanja na više nivoa i ravni, od literarnog do naučnog rada i istraživanja na terenu. Izostanak naučne potvrde, u kontekstu volonterskog rada, nađenih i pronađenih rezultata nije nikakva novina, već česta pojava, ako ne i pravilo.
Doba Ilirika obiluje arheološkim nalazima mjesta koje često domicilno stanovništvo naziva gradinama, koje datiraju iz vremena koja se poklapaju sa historijskim i sa životnim aktivnostima ilirskih naroda i plemena na tim područjima. Ta područja su različita i ukazuju na rasprostranjenost ilisrkih plemena zauzimajući prostor nazvan Ilirijom, Ilirikom ili njenim zaleđem koje ide u dubinu i po nekoliko stotina kilmetara od Jadranske obale, a po dužini se prostire čak do Koruške u Austriji na sjeveru, o čemu ćemo kasnije pisati više, pa sve do srednjih i sjevernih dijelova Grčke na jugu.
Naučni izvori potvrđuju da prostor nije određen jasnim granicama, što ne znači da one ne postoje ili da ih nema, već da se one na momente prekidaju i nastavljaju na sasvim neočekivanim mjestima, kao što je to slučaj u dijelovima prostora današnje Grčke, Albanije, Bosne i Hercegovine, Dalmacije, Srbije, Makedonije. Na jednom dijelu poznate Glasinačke kulture postoje kamene gomile, gromile, tumule i dijelovi starih naseobina koje datiraju iz vremena bronzanog doba naovamo, koje se skoro i ne razlikuju sa pojedinim tumulima i gradinama rasprostrtih širom područja u Zapadnoj Bosni, Dalmaciji, Dalmatinskoj Zagori, Hercegovini, njenom zaleđu,nastavljujući se linijom crnogorskog primorja, pa sve do obala i širih područja Albanije i njene unutrašnjosti, Epira, Srednje i Sjeverne Grčke, dijelova koji obiluju kamenim tumulama, gradinama, ostacima nekoć podignutih utvrda i gradova, koje se historijski uklapaju i sa godinama prisustva i života Ilira na tim područjima. Gradine o kojima je riječ, ali i ostaci onoga što naučna misao naziva arheološkim nalazima, često sadržavajudosta sične polukružne kamene oblike, oblike koji ukazuju na polumjesec i zvijezdu – obilježja Ilirije – na svom tlu još uvijek krijući kamene grobove zaslužnih vođa, vojskovođa i visokih narodnih i plemenskih dostojanstvenika. Zabilježeni arheološki nalazi se često poklapaju tako precizno da je svaka slučajnost isključena. Ono što nedostaje jeste nedostataka pisane građe kao dijelova naučnog mozaika koji svakim interesovanjem, pa i volonterskim, na površinu izbacuje nove detalje, saznanja i spoznaje.
Iliri su jedan od najstarijih evropskih naroda čija povijest počinje, a današanja nauka potvrđuje, uporedo sa interakcijom Grčke kulture, potom Rimskog carstva sa ovim narodima i plemenima, na područjima i putevima susretanja, a u to vrijeme oni su mogla biti samo trgovački, vojni ili politički. Daleko kasnije, širenjem pomenutih civillizacija, dolazilo je i do interakcije na kulturnom nivou. Dodirne tačke i putevi pokrivaju područja Zapadnog i Centralnog Balkana na neuralgičnim tačkama djelovanja stvarajući gradove i mjesta odakle su se širili dalje prema južnim i istočnim dijelovima Balkana.
Radnja “Dvanaeste noći” Williama Shakespearea događa se u “gradu u Iliriji”.
Grčki pisac Herodijan, koji je živio u III stoljeću p.n.e, za Ilire kaže da su bili izrazito visoki i veoma jaki ljudi. Od Rimskog Carstva do danas Bosnu su zvali Ilirikum, a Teutonine podanike nazivali su Ilirima. Jedino narodi iz okruženja koji na područje Ilirka dolaze mnogo kasnije, bacali su oko na blagordne predijele starosjedilaca negirajući njih i njihov jezik, običaje, a često su ih i napadali.
Kada naučna misao pominje Ilire često upadne u vode povijesne matrice autora i njihovih misli koje preferiraraju uspostavi generalnog mišljenja opstankom civilizacija koje se navodno smatraju “jačima” u odnosu na kulturu Ilira. O čemu je riječ?
Čak i u današnjem naučnom diskursu gdje se Iliri pominju kao jedan od najstarijih naroda Evrope, nemoguće je ne zapaziti “kontekst pomena starosti, kulture, kontekst pomena Evrope”. Kako svaka kultura i kulturna zajednica pripada određenom kontekstu zbog čega se uostalom i naziva pripadnicom “kulturnog kruga”, svaka zajednica, tako i Ilirska, dužna je povratiti i ponovno uspostaviti granice tog konteksta, prvo šireg, a potom konkretnog, užeg. Mnogi autori naglašavaju nestanak Ilira uprkos antropološkim, duhovnim i materijalnim, filološkim pa i arheološkim dokazima njihovog postojanja. Kako Iliri nisu nikada ispadali iz okvira tog konteksta, postavlja se pitanje, kako su odjednom “Iliri ispali” iz tih okvira konteksta, napokon i matrice naučne misli, uz tendenciju da najednom narodi Iliri, raštrkani na širem području koje ćemo navesti nešto kasnije, nisu bili ti koji su naučno ali i stvarno rješenje već problem. Dokazi vađenja Ilira iz okvira tog konteksta, time i naučnoga leže naokolo samo ih treba primjetiti, jer vidljivost tog pitanja izvire iz samih naziva naučnih radova “Ilirsko pitanje”, “Problem Ilira”, bez da se bilo ko od autora naučne misli u oblasti ilirologije ne zapita, zašto bi starosjedioci bili problem, a ne oni koji će doći nekoliko stoljeća poslije. Dakako, riječ je prije svega o Rimljanima, daleko kasnije i o Slavenima.
Objašnjenje ovog problema treba tražiti u prošlosti, a ono seže u polovinu prvog milenija p.n.e., tj. začetku uspona Rimskog carstva pa sve do “konačne pobjede” Ilira, osvajanja Ilirika i njegovog zaleđa, što samo po sebi podrazumijeva više historija, više naroda i njihovih pojedinačnim i ujedinjenih kraljevstva u okviru opće historije. O pomnijem opisu kako su Iliri postali “problem” i kako je taj “problem” rješen, biće riječi kasnije.
Strategija napada na određenu zemlju, posebno velikih sila u sklopu borbe protiv terorizma, o kojem će i ovdje biti riječi, naravno, smještenih u historijske okvire prije tisuću godina i više, nije se promijenila mnogo do danas. Prije nego što zemlja bude napadnuta nju pred svijetskom zajednicom treba ocrniti, steći pogodne uvjete i preduvjete da taj plan uspije. Ako se zna da su i u ono vrijeme savezništva bila djelotvorna, bitno je osigurati leđa i podršku. Stoljeća prije svog izvršenja o Ilirima se svjesno i planski stvarala moguće što crnja slika. Prikazivani su divljim plemenima, barbarima, prije svega plemenima nedostojnim slobode i života. Postavlja se pitanje, u čemu je bila isplativost dva i pol stoljeća krvavih ratova protiv Ilira; što je to i u čemu leži vrijednost Ilirika zbog kojeg je jedno carstvo poput Rimskog uzalud prosipalo mjere novca neophodnih kao finansijsku pomoć za pokretanje snaga i gubitke kohorti i kohorti vojnika, posebno na neka tamo prekomorska divlja i barbarska plemena, te ćemo se i na ovo pitanje vratiti nešto kasnije.
Kada je riječ “o kontekstu Evrope”, na samom početku nailazimo na opravdano pitanje koje glasi “o kojoj Evropi govorimo, o kojoj Evropi je uopšte riječ?” Kao što ćemo vidjeti “kontekst Evrope” je jako širok pojam, rastezljiv do neprepoznatljivosti i tome kumuju same zemlje, njene članice, pripadnice, koje se smatraju, koje bivaju prihvaćene ili neprihvaćene u njeno naručje – zemlje članice koje kasnije ustaljenom politikom izolacionizma ili kolonijalnizma stvaraju sliku o sebi i Evropi kao takvoj.
Za mnoge koji izađu iz okvira svakodnevnice i upotrebe osnovnih i uobičajenih naziva i sami bivaju iznenađeni činjenicom koliko Evropa ima lica i naličja. Današnja Evropa, na koju je tokom posljednjih dvije stotine godina utrošeno mnogo novca i krvi na kozmetiku starih-novih nacionalizama, Evropa XXI stoljeća slika je stare Evrope s početka XIX stoljeća. Krenemo li u čarobni svijet Evrope koja je na površinu svoje biografije izbacila lingvističku kartu, potom političku, geografsku – kontinentalnu, potom i pomorsku, ne prestaje i ne završava se spiskom zemalja članica užeg, kao ni spiskom zemalja šireg regiona Evrope. Precizniju kartu Evrope nećemo dobiti niti onda kada pogledamo na kartu rasprostranjenosti religija, potom nacionalnih, narodnih i etničkih skupina skrivenih iza neprirodnih državnih granica pojedinih zemalja stvaranih tokom stoljeća ratova, često stogodišnjih ratova i ratnih sukoba; dakle,preciznu kartu ne možemo dobiti, na žalost i u prkos svim pokušajima unifikacije na toj i sličnoj razini, još manje kada se pogleda karta i spisak zemalja koje pripadaju Evropi, pa sve do obilježavanja geografskog prostora i položaja Evope na karti svijeta ostaje uporno promjenljiva veličina. Ako je takvo stanje na karti “vidljivih civilizacija”, što reći o civlizacijama manje vidljivim ili onim koje se za nauku smatraju nestalim?
Pređimo kratko u XIX stoljeće opisu Ilirskih provincija za koje naučna misao nemalog broja autora potvrđuje nestanak, asimiliaciju u sjeni navale Rimljana ili daleko kasnijem prilivu mnogih drugih naroda svrstanih jednostavno u jedan koš pod Slavene.
Ilirske provincije i njeni stanovnici
Teritorija: granice, veličina
Priča o nepokornom ilirskom stanovništvu priča je o krvavim ratovima starog i novoga doba koji su obitovali na obalama Jadranskog mora kao i duboko u njenom zaleđu. Dijelovi između rijeke Ursie i Drilona kao i oblićnjih otoka bila su gusto naseljena. Dalje, granica se širila još dalje iza rijeke Save. Najudaljeniji djelovi Ilirije prostirali su se idući zapadno pa sve do južnih dijelova Makedonije koja je bila trusno područje dugogodišnjih ratova sa Filipom kraljem Makedonije, kao i kasnijih ratova sa Rimom. Kada je Filip osvojio dijelove Makedonije osvojene dijelove je nazvao Grčkom Ilirijom. Rimljani su sa druge strane Ilirijom podrazumijevali svu teritoriju koja leži istočno od Italije i koja se prostirala dalje prema Dunavu. Car Konstantin udruži Ilirsku prefekturu osim Panonije i Norik (Noricum). Karta dobi novi oblik tako da su Ilirske provincije podrazumijevale: 1) Gornji Kernten, teritorij iznad prijašnjeg okruga Villah koji je po Rindersmanovoj karti umjesto 108 po novom imao 98 kvadratnih milja. 2) Friaul sa 67, 16 kvadratnih milja. 3) Krajina, bez Trsta i Istre koje po Rindermanovoj karti broje 233,25 kvadratnih milja. 4) Područje Trsta koje po Rindermanovoj karti i Westingerovom proračunu iznosi 3 kvadratne milje. 5) Južna Hrvatska, koja je Bečkim mirom odvojene do austrijske Hrvatske zapadno od rijeke Save, uz ugarsku litoralu Fiume obuhvaća 270 kvadratnih milja. Pored navedenog treba razlikovati područja koja se međusobno prepliću, jedan pripadajući provincijskim područjima (Banale), druga opet vojnim (Militare) koja nose razlike između 137,160 do 240 kvadratnih milja. 6) Područje Venecijske Istre (austrijska je već u arealu Krajine uračunata), i iznosi 52, 19 kvadratnih milja.
7) Zapadna Dalmacija i Albanija sa otocima, 200 kvadratnih milja, ili na Formaleoni Atlante veneto 339,27 kvadratnih milja. 8) Jonski otoci 35, po drugim proračunima 66 kvadratnih milja. 9) Dubrovačko (Ragusa) područje, 30 dok drugi žele da ono iznosi 22 kvadratnih milja.
Po grubom proračunu navedenih područja površina ovog dijela Ilirskih provincija mogla bi iznositi između 958 i 1200 kvadratnih milja.
Prostor kako takav se u Evropi smatra područjem koje se po svojim obilježjima, osobenostima, tradiciji, jeziku, kulturi, istovremeno i prirodnim crtama kao takav nudi, sastoji i predstavlja.
Klimatske razlike na malim udaljenostima nude kolorit od snježnih dijelova sjevera do neobičnih ljepota vrućega juga. Na jednom dijelu moguće je naći šume moćnih stabala, dok na drugom kraju rastu šume drveća citrusa i masline. Na jednom kraju su moćna pleća Alpa, plodno tlo podno Triglava zakićenog raslinjem alpske flore dok na maloj udaljenosti sija Jadransko more sa svim svojim poklonima i osmijesima otoka i uvala. Na ovim područjima obituje čovjek sa svim svojim vrlinama i manama surove prirode. Nesutrašiva hrabrost i odlučna mudrost od ljudi i žena ovih područja traži radišni napor svakodnevnice. Jedni ćive u nečistoći drugi u čistoći i eleganciji. Život se odvija po strogim pravilima patrijahalnog odgoja, čak više familija pod jednim krovom i jednim vođom. Bezgranično gostoprimstvo je njihova odlika i sve imaju za primjesu određenu vrlinu hrabrosti, pohlepe i želje za ubijanjem. Dok jedni poštuju strogi reliogiozni post, drugi uživaju u prekomjernim količinama raspoloživog jela ili pića. Vjernost i međusobna odanost traju do smrti.Ima ih koji žive iza prelijepih zidova postavljenih za život i obitovanje ovih ljudi i to bi bile kratke crte osobenosti ovih naroda. Ono što predstavlja izazov jeste bliže istraživanje ovih zemalja i njihovih stanovnika koji žive između razbacanih spomenika iz starih vremena, mada većina njih predstavlja ruine ruina od kojih neka znaju da zabljesnu sjajem slave dragocjenih vodovoda koji su stanovništvu iz najudaljenijih dijelova zemlje dovodila nadasve dragocijenu tekućinu. Na drugim mjesti obitavaju ostaci mjesta i gradova ispod površine mora.
Teritorijalne granice ilirskih provincija počinju na Gloknerau visini, gigantskog Markstajna između Salzburga, Kerntena i Tirola; potom preko Gosajzer Alpa, Drave i Italije, penjući se obodom planinskog pasa Ponteba i Malborgeta do vrha Stola (Kernten), tamo gdje je nova granična linija koja leži južno iza sela Borjan, Potok i Kreda, potom linije prostirućeg brda pa sve do mjesta gdje se Starasela počinju da penju. Odavde linija ide južno do vrha Mutajur (geogr. karta Ephemeriden Bd. 26 str. 233), starom granicom do Britos fort, gdje je vodi ravna linija do sela Krastnica; odatle dalje vodi dolinom rijeke Lisonco do njenog ušća u Jadransko more koje je zapravo granična linija sa otocima ove Provincije koja većim dijelom leži u zaleđu.
Na svojoj sjevernoj granici Ilirske provincije dijeli linija Salzburg – Glokner – Stangen i Rajshberg u zaleđu planina (Fuscher, Raschfelder, Schlung i Tauern). Na istoku udara Donji Kernten do Lojbel planinina. Zilerske planine i rijeka Sava odvajaju se od područja Stajermark, austrijske Hrvatske i Slavonije. U Turskoj Hrvatskoj dočekuju ih rijeke Una, Glina i lanac Kapela brda. Između Bosne i Turske Albanije je 1699. povučena je granica i to na liniji između rijeke Cetine, Neretve do rijeke Negar, nedaleko od ušća riijeke turske Bojane.
Ilirski krajevi
Teritorija: planine
Zapadne i sjeverne granice veći su dio mjesta čiju pozadinu čine zaleđa planina.
Norijske Alpe ili Tauern čine teritorij sjevera. Zapadni kraj čini Grossglockner (Nazvan po sličnosti tornju zvona, zvoniku). Zapadnu granicu čini Tirol – Ralsertauern – Ilsberg do Drave. Potom linijom prema Italiji, Julijskim Alpama do granica Stajermarka.
Najveći planinski vrh ilirskih provicija predstavlja Triglav na sjeveru. Na jednoj strani ostaje Dalamcija sa planinskim masivima (Učka, Kozjak, Dinara i dr.). Glavni dio planinskih masiva osim gornjeg toka rijeke Save, Hrvatske i Bosne čine planinska područja prekrivena šumama koje su se u stara vremena zvale Pirn (Birn – kruška, kruškova šuma). Njen najuži dio u širinu iznosi 3 milje. Srednje gorje počinje Petrovom Gorom u istočnom dijelu tokom rijeke Une na bosanskoj granici. Idući granicom Bosne nailazi se na vijence planina koji se lančano uzdižu dužinom i širinom (Kozara, Grmeč, Čemernica, Majevica, Zvijezda, Konjuh, Romanija, Treskavica, Bjelašnica, Jahorina, Vranica, Prenj, Velež, Devetak, Zelengora i dr.).
U Ilirskim zemljama pravladavaju zadnje faze stvaranja planina u Evropi. Na istoku su to sjeverni dijelovi alpskih reljefa koje čine Karpati Češke, Slovačke i Rumunije koji se odvajaju kao bugarska Stara planina. Na jugu i jugoistoku, uporedo sa Jadranskim morem, proteže se Dinarski vjenac koji na jugu vodi u Albaniju i dalje u Grčku kao planinski niz Pind. Između ova dva planinska niza leži Panonska nizina koju dijele planinski nizovi i rijeke. Najveća rijeka Evrope, plovna od ulma u južnoj Njemačkoj, ima svoj tok 1725 milja koji se proteže od izvora u Crnoj šumi do ušća u Crnom moru. Njene pritoke protiču kroz većinu ilirskih zemalja, od Julijskih Alpa na sjeverozapadu do visova sjeverne Albanije.
Rekonstrukcije pretpovijesti teško je porušiti čak i dugo nakon pada mnogih državnih granica, pa i onih u posljednjoj bivšoj Jugoslaviji. Takvo stanje pojavljuje se na razmeđi nekoć graničnih linija Albanije i Jugoslavije, Makedonije, Kosova i južne Srbije. Ista slika javlja se u pogledu naroda Epira koji je podijeljen između Albanije i Grčke. Nasuprot raširenom mišljenju da su govorili nekim oblikom grčkoga, Albanci tvrde sa su Epirani istvojetni s ostalim Ilirima, upravo onako kako se oni i osjećaju.
Komentariši