Jurij Stojanov: “Proganjanje i segregacija krstjana pomogli su širenju islama”

Profesor Jurij Stojanov kaže da je Crkva bosanska bila šizmatička, ali da nema dovoljno dokaza za tvrdnju da je bila dualistička.

Izučavanje skrivene religijske tradicije Evrope i mjesta koje su heretička vjerska učenja imala u evropskoj historiji glavna je znanstvena preokupacija profesora Jurija Stojanova. Njegovi radovi o gnozi, manihejstvu i historiji dualističkih vjerovanja temelj su proučavanja historije religijskog života Evrope.

Baveći se kontinuirano, u svojim naučnim radovima, historijom evropske hereze, profesor Stojanov pisao je dosta i o mjestu srednjovjekovne Bosne u razvitku heretičkih pokreta. Za Crkvu bosansku Stojanov tvrdi da je bila šizmatička, ali kaže da nema dovoljno materijalnih dokaza kako bi se ustvrdilo, bez svake sumnje, da su njeni pripadnici slijedili neku vrstu dualističke teologije.

S druge strane, veliki broj srednjovjekovnih spisa i dokumenata, pojašnjava Stojanov, Bosnu opisuje kao heretički centar i mesto s kojeg su se heretična učenja širila dalje Evropom.

Profesor Stojanov gost je Sarajeva i jedan od učesnika naučne konferencije koju Fondacija „Mak Dizdar“ organizuje u sklopu obilježavanja stote godine od rođenja bh. pjesnika Maka Dizdara.

Šta je religijski dualizam, ili šta je dualizam u religiji, što je jedna od glavnih tema Vašeg naučnog rada?

– Jedna od mojih glavnih tema jeste historija religijskog dualizma, a to je vjerovanje čiji su princip, koji govori stvaranju svijeta i čovjeka, začet na Bliskom istoku, a kontinuirano se nastavlja do srednjeg vijeka u različitim varijacijama. U kršćanstvu imate elemente dualizma, ali nikada, naravno, u normativnom kršćanstvu koje nikada nije dozvolilo da se do kraja razvije dualistička teologija. To se desilo u gnostičkim kršćanskim predajama i u srednjevjekovnim herezama i srednjovjekovna Bosna je bila snažno središte dualističke hereze, kako tvrde mnogi naučnici koji se bave proučavanjem religija i srednjeg vijeka.

Kada govorite o teološkoj dimenziji dualizma, kako gledate odnos koji je kroz historiju uspostavljan između tog učenja i kršćanstva?

Dualistička hereza uobičajeno stvaranje svijeta i čovjeka pripisuje drugostepenoj negativnoj stvaralačkoj moći. Fizičko stvaranje ne smatra se dobrim i savršenim. A spašenje čovjeka i čovječanstva i ljudske duše je prioritet za sljedbenike i vjerenike dualizma. Dualističke religije u pravilu imaju jaku strukturu u kojoj vjernici ostvaraju svoja religijska prava. Ali, spoznaje koje imamo govore nam da se dosljedno svih religijskih pravila dualizma pridržavalo možda svega deset posto onih koji su sebe opisivali ili doživljavali kao sljedbenike dualizma. Klasična dualistička gnostička religija, koja je postala univerzalna, jeste maniheizam koji se proširio sa Bliskog istoka do Atlantika, Kine i centralne Azije. U Kini se manihejstvo u nekim oblicima zadržalo čak i do modernog doba.

Ima li sličnosti ili fizičke i duhovne veze između Katara, bugarskih Bogumila i bosanskih patarena u srednjem vijeku?

U inkvizitorskim dokumentima ovaj pokret se smatrao kao dualistička i alternativna crkva sa biskupijama ponekad sa antipapom, a nekada se antipapa vezivao i za Crkvu bosansku i za bogumilskoi pokret u Bugarskoj. Svi su viđeni kao povezani dualistički pokreti sa razvijenom infrastrukturom, dakle biskupima i njihovim pomoćnicima. Srednjovjekovna katolička crkva sve je ove pokrete doživljavala kao dobro organizovane crkvene strukture koje su bile konkurentske u borbi za duše ljudi. Istina je da nisu bili baš tako dobro organizovani kao katolička crkva.

Veliko pitanje je da li se Crkva bosanska može identificirati kao dualistička crkva kako stoji negdje u inkvizitorskim spisima. Neki učenjaci kažu da se može originalni teološki kod u Bosni može smatrati dualističkim. Druga grupa naučnika tvrdi da su dva trenda koegzistirala i da nisu postojali samo bosanski patareni, kršćani.

Pitanje je veoma teško i još nije do kraja razriješeno, ali kada pogledate pisane tragove iz tog vremena Crkve bosanske i druge dokumente, ali i generalno kada posmatrate to razdoblje u historiji Bosne, čini se da je ideja dualizma koja je u početku bila veoma zastupljena u Bosni, tokom godina bila sve manje izražena. Zapisi iz kasnijeg vremena Crkve bosanske govore da nemamo mnogo naznaka heretičke heterodoksije.

Da li je srednjovjekovna kršćanska religija u Bosni bila gnosticizam ili neka vrsta manihejstva?

Tu se javlja problem latinskih izvora, iz kojih crpimo većinu znanja o prirodi Crkve bosanske i njenog učenja. Oni zovu Bosnu manihejskom zemljom i markiraju je kao snažno uporište manihejizma. I zemljom heretizma dualističkog hereze. Optužuju sekularne vlasti kako dozvoljavaju da heretici sa zapada nalaze utočište u Bosni. Imamo dosta eksternih indikacija.

To je bila percepcija Bosne. Problem je mnogo složeniji. Očigledno je da je u Bosni postojala snažna dualistička heretička sekta, ali glavno je pitanje mogu li se oni poistovjetiti sa pripadnicima Crkve bosanske. Lično mislim da je Bosna u srednjem vijeku bila mjesto religijskog pluralizma sa katolicizmom, pravoslavljem, Crkvom bosanskom, a dualističko religijsko shvatanje bilo je zastupljeno dva stoljeća – do osmanskog osvajanja Bosne.

Ako sam Vas dobro shvatio, Vi dualističko učenje ne poistovjećujete sa teologijom Crkve bosanske. Šta nam onda možete reći o religiji koju je propovijedala Crkva bosanska?

Ne mislim da je dokazano da se Crkva bosanska može poistovijetiti sa dualističkim crkvama sa Zapadnog Balkana i za tu tvrdnju trebamo mnogo više dokaza. Ali to je bila šizmatička crkva u odnosu na pravoslavlje i katolicizam. Moramo mnogo pažljivije proučiti njene tekstove da bismo pronašli tragove dualističke heterodoksije.

Većina rukopisa i rituala koji se pominju u izvanjskim izvorima ne potvrđuju tezu da je Crkva bosanska bila dualistička crkva. Međutim, u jednom parcijalno sačuvanom spisu vidimo da je on po sadržaju veoma sličan nekim spisima koje imamo od Katara. Za mene je to i dalje velika misterija.

Kakav su odnos katolička crkva i pravoslavlje imali sa Crkvom bosanskom i dualizmom u Bosni. Je li taj odnos bio prijateljski ili neprijateljski?

Posebice u 14. stoljeću možemo vidjeti kada dokumenti počinju otkrivati krstaške ratove koji se pokreću protiv hereze. To je religijska i vojna strategija koja se pokreće protiv Zapadnog Balkana koji je pod jurisdikcijom katoličke crkve i biskupa, a samim tim i protiv Bosne. U toj fazi katolička crkva koordinira svoje akcije protiv hereze sa pravoslavnom crkvom kada god može. Očit je latinski uticaj u zbivanja na Bizantu.

U isto vrijeme dolazi do miješanja Latina, Slavena i Grka. Kontekst postaje intenzivan i to pomaže širenju hereze. Inkvizitorski dokumenti pokazuju da je u 12. stoljeću, a neki ljudi kažu čak i u 13. stoljeću, zabilježeno pomjeranje križara i plaćenika sa Konstantinopolja ka Evropi, gdje se hereza proširila pa i Bosni. A sama se Bosna spominje kao glavno mjesto s kojega se heraza širi prema zapadu.

Nemamo mnogo materijalnih dokaza o tom periodu, ali imamo stećke. Šta ti kameni spomenici govore o srednjovjekovnoj bosanskoj religiji?

Prvo, imamo neke glose, marginalne komentare na nekim rukopisnim knjigama Crkve bosanske, koji govore o tome koliko je moguće da se prakticirao dualizam. Drugo, imamo apokrifne spise u jednom srednjovjekovnom bosanskom rukopisu Plovdivski zbornik. Imamo reference na Bosnu u klasičnim apokrifnim tekstovima Bogumila. Imamo dokaza koji treba da se na neki način poslažu. Rad se nastavlja jer su neki tekstovi tek sada dostupni, jer su bosanski rukopisi razbacani po mnogim zemljama.

Stećci su jedna od velikih stvari o kojima se diskutuje u raspravama o srednjovjekovnoj religiji, srednjovjekovnoj ikonografiji i srednjovjekovnoj umjetnosti. I mišljenja se po tim pitanjima sukobljavaju. Jasno je da radikalno mišljenje mora biti isključeno i to ono koje kaže da su jasni simboli heretičke heterodoksije u ranom periodu srednjovjekovne Bosne, a drugi radikalni pol kaže da ni jedan simbol ne govori o tome. Radovi naučnika koji kombiniraju studije o epigrafiji stećaka situacioniraju ih u neko socijalno okruženje. Najzanimljivija i najkomplikovanija simbolika na stećcima može proizvesti nekoliko interpretacija.

U Bosni imamo proces islamizacije, koji je razvijeniji nego u drugim djelovima Balkana u kojima su bile Osmanlije, a to se objašnjava sličnostima Bosanske crkve i islama?

To je osamnaestovjekovni historiografski model. Prvi posmatrači bosanskog religijskog života sa zapada rekli su da je proces islamizacije bio toliko rasprostranjen zbog srednjovjekovnog proganjanja bosanskih krstjana od strane katoličke crkve pod optužbom za heretizam. I to naročito u posljednjoj fazi postojanja bosanskog kraljevstva. Ali, sada kada imamo uvid u osmanske deftere i druge dokumente, dokazi nužno ne podupiru tu teoriju.

Čini se da je tada postojao religijski pluralizam tri denominacije kršćanstva i to je omogućilo da islamsko propovijedanje bude tako uspješno. Ali, proganjanja i društvene nejednakosti, koje su trpili bosanski krstjani, vjerovatno su pomogli procesu islamizacije, kao i nedavne konverzije u katolicizam. To je komplikovana situacija, a tu je i veliki šok prelaska u novi osmanski društveni sistem. Nekoliko je načina na koji se može posmatrati taj problem, ali najvažnije je ne pojednostavljivati stvari, piše Al Jazeera