Tokom austrougarska uprave i vladavine, status Bosne i Hercegovine prošao je kroz tri faze: od okupacije do aneksije, od aneksije do donošenja ustava i od suspenzije ustava do kraja austrougarske vladavine. Najznačajnija i najsloženija faza bila je prva, od okupacije do aneksije, u kojoj su ujedno postavljene i osnove državno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine koji je zadržan do 1918. godine. Za definisanje statusa Bosne i Hercegovine ključna su bila tri pitanja: suverenitet nad Bosnom i Hercegovinom, mjesto Bosne i Hercegovine u ustavnom i političkom uređenju Monarhije i pitanje državljanstva i pravne pripadnosti bosanskohercegovačkog stanovništva.
Na pitanju suvereniteta nad Bosnom i Hercegovinom razilazila su se mišljenja pravnika tog i kasnijeg vremena. Jedni su smatrali da suverenitet ima Austro-Ugarska, a drugi su to pravo pripisivali sultanu. Samo pitanje suvereniteta uopšte bilo je predmet rasprava među pravnicima, koji su pokušavali utvrditi osnovne karakteristike suvereniteta koji bi bili prihvatljivi u svim slučajevima. U slučaju Bosne i Hercegovine za vrijeme austrougarske uprave, najispravniji pristup bi bio onaj koji bi član 25 Berlinskog ugovora uporedio sa drugim članovima u kojima se govori o sličnim pitanjima.
Suverenitet.
U članu 25, koji se odnosi na Bosnu i Hercegovinu, u originalnom dokumentu stoji izraz „occuper et administrer“ (engl. occupied and administrated), tj. „okupirati i upravljati“. Dakle, ne navodi se da pravo suvereniteta prelazi na Austro-Ugarsku, a to je potvrđeno i Istanbulskom konvencijom. Da se occuper et administrer ne odnose na prenos prava suvereniteta pokazuje i poređenja sa drugim članovima istog Ugovora u kojima se govori o ustupanju ili predaji teritorije. Tako se u članu 29. nedvosmisleno upotrebljava izraz incorporer (engl. incorporated) za opštinu Špič koja se inkorporira, tj. uključuje u Dalmaciju. U članu 45. koristi se izraz retrodecer (engl. restores) za povratak dijela Besarabije od Rumunije u korist Rusije.
U članovima 58. i 60. Porta se obavezuje ustupiti Rusiji i Perziji određene teritorije, pri čemu se koristi izraz ceder (engl. to cede) itd. Dakle, u Berlinskom ugovoru nema govora o predaji prava suvereniteta Austro-Ugarskoj, što znači da je, barem formalno-pravno suverenitet i dalje pripadao sultanu. Prema nekim mišljenjima, narušavanje suvereniteta sultana nad Bosnom i Hercegovinom počelo je donošenjem Vojnog zakona za BiH.
Pripadnost stanovništva. Drugo nerazjašnjeno pitanje je pripadnost bosansko- hercegovačkog stanovništva, odnosno ko je bio nadležan izdavati putne isprave i pasoše.
Ponovo su postojala dva oprečna mišljenja. Međutim, Austro-Ugarska je ovom pitanju posvetila više pažnje nego pitanju suvereniteta, tako da je brzo počela sa mjerama koje su išle u pravcu preuzimanja nadležnosti nad izdavanjem pasoša i putnih isprava Bošnjacima.
Njene vlasti su uvele formulaciju Landesangehörigkeit odnosno „zemaljske pripadnosti“. Zatim je u aprilu donijela odluku o izdavanju i viziranju putnih isprava i saobraćaju sa Zemaljskom vladom u Sarajevu, na osnovu koje je naredila svojim poslanstvima da onim bosanskohercegovačkim zemaljskim pripadnicima koji se žele iz Osmanske države vratiti u Bosnu izdaju pasoše i vize iako oni već imaju osmanske pasoše. U maju iste godine Ministarstvo vanjskih poslova ovlastilo je konzulate da bh. zemaljskim pripadnicima izdaju putne isprave „slično kao i austrougarskim podanicima“.
U junu su ovlašteni kotarski uredi da mogu izdavati trogodišnje pasoše „u svrhu putovanja unutar granica ovih zemalja, kao što i Austrougarske monarhije“, dok je za izdavanje pasoša za putovanje u inostranstvo ovlašten zemaljski poglavar ili u izuzetnim slučajevima okružni predstojnik uz obavještenje Zemaljske vlade. Dakle, u svim slučajevima riječ je o austrougarskim organima uprave koji mogu izdavati putne isprave.
Cilj svega toga bio je zaobići odredbe Istanbulske konvencije i u cjelosti preuzeti vanjski suverenitet nad bosanskohercegovačkim stanovništvom, te ih na taj način tretirati kao austrougarske podanike. Da su austrougarske vlasti ovo pitanje ozbiljno shvatile pokazuju i upozorenja Zemaljske vlade u Sarajevu iz decembra 1881. da osmanski konzulati u Dubrovniku i Trstu izdaju pasoše stanovnicima Bosne i Hercegovine, te da to treba zaustaviti.
Ovo pitanje ipak je ostalo nerazjašnjeno, jer se Bošnjaci (Bosanci i Hercegovci, zemaljski pripadnici) nisu mogli svrstati isključivo u podanike jedne ili druge države. Iako je postojala formulacija Landesangehörigkeit za stanovnike Bosne i Hercegovine, oni ipak nisu uživali niz građanskih prava koja su imali ostali građani Austro-Ugarske, pa ih ne možemo posmatrati kao građane Austro-Ugarske.
Mjesto u strukturi monarhije. Jednako značajno kao i prethodno pitanje jeste i pitanje pozicije Bosne i Hercegovine u ustavnom i političkom uređenju Austro-Ugarske. Ona je od 1867. monarhija sastavljena iz dvije ravnopravne države, Austrije i Mađarske. Naime, njemački i mađarski predstavnici su 1867. sklopili nagodbu po kojoj se do tada jedinstvena Carevina Austrija pretvara u dvojnu monarhiju, Kraljevstva i zemlje predstavljene u Carskom vijeću i Zemlje svete mađarske krune svetog Ištvana, kraće nazvanu Austro-Ugarsku monarhiju, Austro-Ugarski rajh ili Austriju-Mađarsku. Monarhija je podijeljena u dva dijela, Cislajtaniju („sa ove strane Lajte“) i Translajtaniju („sa one strane Lajte“) i svaka je imala zasebno unutrašnje uređenje. Cislajtaniji, austrijskom dijelu, pripadala je Austrija, Češka, Slovenija, Dalmacija, Tirol i Galicija. Ona je imala svoj rajhstag i rajhsrat kao najvažnije državne organe. U mađarski dio su ulazile današnja Mađarska, Transilvanija, Slovačka, dio Ukrajine, Hrvatska i Slavonija. Translajtanija je imala svoj parlament od dva doma u kojem su dominirali Mađari. Unutrašnju politiku su dva dijela monahrije vodila zasebno, a zajednički organi su monarh, ministarstvo finansija, ministarstvo vanjskih poslova i vojska.
Monarh je ostao nepromijenjen – Franz Joseph I, s tim što je on bio car (Kaiser) Austrije i apostolski kralj Mađarske. U austrijskom dijelu car je vladao kao apsolutni monarh, a u mađarskom dijelu vladao je kao kralj u parlamen-tarnoj monarhiji. Oba parlamen-ta, i u Beču i u Budimpešti, imala su dva doma, pri čemu su u gornji dom ulazili uglavnom aristokrate i predstavnici titularnih plemićkih porodica, a u donji dom izabrani predstavnici sa izbora. U austrijskom dijelu Nijemci su dominirali u političkom životu, a u mađarskom Mađari, iako je u oba dijela bilo dosta drugih naroda: Čeha, Slovaka, Poljaka, Ukrajinaca, Italijana, Rumuna, Srba, Hrvata i Slovenaca.
U takvu strukturu, koja je ionako bila dosta komplikovana, trebalo je smjestiti i Bosnu i Hercegovinu, što je bio jedan od najvećih problema. Zato je u početku Bosna i Hercegovina smatrana pokrajinom od opštedržavnog značaja, koju treba urediti na poseban način prije pronalaska trajnog rješenja. Postavilo se pitanje kome će pripasti Bosna i Hercegovina: Austriji, Mađarskoj, zajedničkim institucijama ili kruni? Poseban problem je bio i podnošenje troškova uprave u Bosni i Hercegovini.
Prvi prijedlog je bio da se uprava povjeri vojsci, jer je vojska jedan od zajedničkih organa. Međutim, ispostavilo se da je ta opcija preskupa, jer je vojska tokom okupacije potrošila 105.091.692.270 forinti, a tokom 1879. godine dodatnih 15.000.000 forinti. S obzirom da je vladalo opšteprihvaćeno mišljenje da se uprava u Bosni i Hercegovini, kome god ona pripadne, mora sama finansirati od zemaljskih prihoda, opcija vojne uprave je definitivno odbačena, jer je prvi civilni budžet 1880. predvidio rashod od 6.000.000, a prihod od svega 6.500.000 forinti.
Prvu konkretniju odluku u vezi sa upravom u okupiranoj zemlji donio je car i kralj Franz Joseph I 26. februara 1878, dakle još prije okupacije. Vladar je upravu povjerio Zajedničkom ministarstvu finansija. Iste godine, 29. oktobra formirana je Zemaljska vlada u Sarajevu, koju su uglavnom činili vojni činovnici.
Za ovo pitanje najznačajniji je bio Zakon o upravljanju Bosnom i Hercegovinom, kojeg su parlamenti Austrije i Mađarske istovremeno donijeli, a proglašen je 22. februara godine.
Potvrdio je da nadzor nad privremenom upravom u Bosni i Hercegovini ima Zajednička vlada, ali da se načela te uprave (naročito izgradnja željeznica i drugih javnih građevina, propisi o carinama, oporezivanje i dr.) ne mogu utvrđivati bez saglasnosti vlada obje države Monarhije, niti da se status Bosne i Hercegovine može radikalno promijeniti bez pristanka austrijskog i mađarskog parlamenta. U takvom odnosu prema Monarhiji Bosna i Hercegovina je ostala i nakon aneksije. U praksi se to, ipak počelo mijenjati, pa je Ministarstvo finansija steklo skoro potpunu samostalnost u upravljanju Bosnom i Hercegovinom, naročito u vrijeme ministra Kallaya.
Bilo je i drugih viđenja položaja Bosne i Hercegovine u toku okupacionog mandata, pa su je neki gledali kao austrougarsku koloniju, što je više bio kolokvijalni izraz, nego odraz stvarnog stanja stvari. Neki su je opet upoređivali sa Kiprom, kojeg su ranije okupirali Britanci na sličan način kao Austrijanci Bosnu, a neki su smatrali da Bosna i Hercegovina ima za Austro-Ugarsku značaj kakav Elzas i Lotaringija imaju za Njemački rajh kao Reichsland.
Može se konstatovati da je Bosna i Hercegovina, po svemu, bila posebno područje u Austro-Ugarskoj, ali se ne može njen položaj izjednačiti sa položajem Austrije i Mađarske, odnosno ne može se Bosna i Hercegovina tretirati kao treća država monarhije. Prije svega, ona nije imala vlastitu zakonodavnu ni izvršnu vlast, nije učestvovala u radu zajedničkih organa vlasti i nije mogla uticati na Austriju i Mađarsku onako kako su te dvije države uticale na Bosnu i Hercegovinu. Bosna i Hercegovina je za Monarhiju bila vezana preko krune, odnosno monarha, pa bismo je mogli okarakterisati kao Kronland – Krunsku zemlju.
Komentariši