Okupacione jedinice su se ulogorile 12. avgusta južno od Gračanice, s namjerom da tu što duže ostanu, pošto bi dalje njihovo povlačenje moglo ugroziti sigurnost glavne kolone u dolini rijeke Bosne. Zbog toga je Sapari pridavao poseban značaj zadržavanju kod Gračanice, koju su njegove jedinice zauzele još 4. avgusta (18. i 19. četa rezervnog puka “Baron Filipovie” br. 70 pod zapovjedništvom majora fon Helpera).
Upravo o tim značajnim borbama, u dane 12. i 13. avgusta, sačuvan je originalan dokument u rukopisu, pisan goticom, pod naslovom “Gefesht bei Gracanica” (“Boj kod Gračanice”), oblikovan u vidu detaljnog opisa događaja od strane nadležne komande austro-ugarske vojske. Dokument se odnosi na stanje ovog dijela ratišta u vremenu od 12. do 15. avgusta. Čuva se u Regionalnom istorijskom arhivu Tuzla pod inv. br. 419 (dalje: RIAT, dok. br. 419) i do sada nije korišten od strane istraživača. Ovom prilikom on čini osnovni historijski izvor za rekonstrukciju, za dalji tok dogadaja, veoma značajnih borbi odbrambenih i okupacionih jedinica u toku 12. i 13. marta 1878. godine.
U naznačenom dokumentu se ističe mogućnost daljeg odstupanja u Gračanici ulogorenih austro-ugarskih jedinica i to u tri pravca: prema rijeci Bosni, prema Šamcu na Savi i preko Ozren planine prema Maglaju, te objašnjava zašto je Sapari izabrao prvi pravac (pogodnost terena, kratkoća puta i potreba da se osigura “povezujuća linija glavne kolone uz Bosnu”).?
Borbe su započele 12. avgusta u 13.00 sati. O tome je u citiranom dokumentu zapisano: “Višečasovna borba koja se sada razvila, odigravala se najviše u tjesnacu doline na desnoj obali Spreče, oko 1.300 m istočno od mosta preko rijeke Gračanice i na nadovezujućim kosinama Majevice planine. Ove, (kosine, p.a.) većinom pod nagibom, prilično su otvorene i prohodne, dok u tjesnacu doline, visoko žito i gusto žbunje otežavaju pregled
Protivnik se odmah s velikom nadmoći okrenuo protiv jednog voda Alexis pješadije koji se nalazio na uzvisini sjeverno od ceste i potisnuo ga. Ali već je kapetan Grablowiz na mjestu sa 1. četom Czesarewiz pješadije. On je napadajući nadirao i zbacio je tako energično pobunjenike sa uzvisine, da su oni prilikom odstupanja, suprotno svom običaju, ostavili šest mrtvaca. I četa koja je prvobitno napredovala na cesti, uključila se u borbu koja se odvijala na uzvisini.”
O istoj ovoj borbi se u dokumentu dalje kaže: “Protivnik, protjeran sa visina, obratio se sada, pojačan novom snagom napredujući u dolini protiv desnog krila potpukovnika Moracuttija i najžešće ga potisnuo. Tek kad je kapetan Zatira sa 5. i 6. satnijom 61. puka u dolini Spreče napredovao do visine borećih odjela, borba se stišala.”
Poslije toga snage ustanika su “udvostručile svoje navale i postavile jedan brdski top”, što je “primoralo” zapovjednika divizije da uvede u borbu “tešku artiljeriju No 6” koja se nalazila “južno od ceste oko 100 m zapadno od rijeke Gračanice”. Međutim, “vatra baterije ostala je zbog prevelike udaljenosti i nepreglednosti terena bez naročitog uspjeha”.’
Naišavši na jak otpor austrijske vojske na centralnom dijelu, duž komunikacije i korita rijeke Spreče, ustanici su težište aktivnosti usmjerili na bočne strane, tj. krila XX divizije, što je moglo da dovede do presijecanja pravca njenog povlačenja prema Doboju, čime bi ova divizija “i osiguranje ceste u dolini Bosne” bili dovedeni u pitanje. Ovim je za okupatora nastala delikatna situacija. O tome u dokumentu stoji: “Slične prilike kao na 10. pred Tuzlom bile su dakle mjerodavne, koje su Fml. grofa Saparija, prinudile, da napusti svoj položaj i da nastavi marš za Doboj”!
Uplašena ozbiljnošću situacije, komanda XX divizije je istoga dana u 14.00 sati uputila preko Klokotnice, u pravcu Doboja, “divizijsku sanitetsku upravu sa svim bolesnicima i ranjenicima”, kao i ostale prateće dijelove diviziona, sa zadatkom da “po mogućstvu postavi prijevoz preko Bosne do Kostajnice”, ta da “šalje brzojavne izvještaje o povratku XX pješadijske divizije”.
U međuvremenu, borbe na istočnim prilazima Gračanici, sa lijeve i s desne strane Spreče, dobijale su nove razmjere.
Zapovjednik divizije je, “nastojeći radi osiguranja svog pravca za uzmak da očisti lijevu obalu Spreče”, postavio oko 16.00 sati na tom pravcu jedinice pod komandom kapetana Wiesnera – 14. i 16. satniju od rezervnog puka v Philippović N° 70, jednu satniju 61. puka (kod mosta). Ove snage potisnule su ustanike u šume Paklenice. “Gust šiprag, močvara, osobito ona u rejonu Spreče odgađale su marš” austrijske vojske prema Doboju. Kasno naveče ove snage su se skoncentrisale oko mosta na Spreči, očekujući nastavak marša (povlačenje) za Doboj.”
Do mnogo žešćih sudara došlo je sjeverno od Spreče, gdje su dejstvovale 7. i 8. satnija puka Alexis, ojačane sa tri topa na lijevom krilu ovog položaja. Na desnom krilu ovog fronta oko 18.00 sati stigle su kao pojačanje 9. i 10. satnija Alexisa. Ova dejstva austrijskih snaga primorala su ustanike na povlačenje (“kada se smračilo”) u dolini Spreče. Odstupali su “ostavljajući na ratištu mrtve i ranjene! i izvlačeći se na “sjeveroistočne visine”.
“I sjeverno od Gračanice došlo je od podne do okršaja”. Naime, major Helper, zapovjednik u Gračanici, nakon obavještenja da “sa Majevice planine dolazi nekoliko stotina insogenata”, zauzeo je položaje “prema Drafnicima i Ciganluku”, ostavljajući jedinice na raniji uređeni položaj između Srpske varoši i Drafnića, (“blizu grčke crkve”). Oko 14.00 sati razvila se “jedna laka bitka”, zato što ustanici nisu imali snage za napad zbog borbi koje su imali “blizu vododjelnice Majevice”.
Žestoke okršaje vodili su ustanici sa jednim vodom 8. satnije puka Alexis, koji se nakon borbi kod Tuzle odvojio, a potom se našao u Šamcu pa u Gradačcu. Brojao je svega 51 vojnika “skupa sa jednom patrolom husara’ od 11 ljudi”. Prema naređenju, uputio se toga dana u 5 sati ujutro prema Gračanici kako bi se pridružio puku. Medutim, “u blizini Gračanice naišao je ovaj odjel između 3 i 4 sata poslije podne na protivnika, koji je sa šumovitih visina otvorio živu vatru na ovaj carski odjel”, primoravši ga da se “pod relativno znatnim gubicima”, vrati u Gradačac. Ovamo (u Gradačcu – prim. autora) je ovaj odjel stigao sasvim malaksao u 12.00 sati u noći. Gubitak je iznosio: 5 mrtvih, 11 ranjenih. Nažalost, ostalo je 9 ranjenih u rukama protivnika.”
Početkom noći na ovom pravcu je obustavljena vatra.
U ovo vrijeme jedinice XX divizije su postavljene u sljedećem rasporedu: “4 1/2 bataljona (Bataillone) i 1 baterija stajali su istočno od Gračanice, pružajući front prema sjeveru i istoku, u bojnom pravcu između izlaza Srskoj varoši i Spreče; otprilike dva bataljona, Ženiska (?) satnija (die Genie Compagnie), 1 1/2 eskadrona husara i 2 baterije ležali su zapadno od velikog mosta u sprečkoj dolini i na pridružujućim visinama. Nešto više od jednog bataljona sa jednim vodom husara i cijela kolija bili su na maršu za Doboj, 1 1/2 bataljona il vod husara, onda diviziji dodijeljena 3. pionirsko-poljska satnija stajali su kao vojska za opskrbu (Etappentruppen) u Gračanici i Šamcu. Oni kod Gračanice sjedinjeni odjeli ostali su u ovom položaju do oko pola noći, gdje je radi odlaska (Abmarsch) u Doboj njihova koncentracija na južnom izlazu iz mjesta počela.”
Ukupni gubici Saparijeve divizije u ovoj bitci (boju), kod Gračanice u dane 12. i 13. Avgusta iznosili su: 6 mrtvih, 69 ranjenih i 2 nestala vojnika.20
Povlačenje (“marš za Doboj”)
Povlačenje divizije (“marš za Doboj”) iz Gračanice započeto 13. avgusta u 14 sati nastavljeno je i u toku noći, tako da je “na 14. (avgust) u 5 sati ujutro, 15 sati poslije proboja glave, bio je rep kolije jedva dva km zapadno od Gračanice”. Jedinice su se na rijeci Bosni našle 15. avgusta u popodnevnim časovima.
U dokumentu se povlačenje Saparijeve XX divizije predstavlja kao važan uspjeh ove jedinice. O tome se kaže: “Tako je ipak, iako najvećim naporima, uspjelo je cijelu koliju do zadnjih kola osigurati i sve bolesnike, te ranjenike, koji su u bojevima ranjeni, a nisu nestali, oteti užasnoj sudbini, koja bi njima prijetila od nemilosrdnog i barbarskog protivnika.”
Izvjesno je, medutim, da se radi o uzmaku okupatora pred dobro organiziranim odbrambenim snagama agilnog komandanta Šemsekadića, koji je do 15. avgusta uspio da potisne okupatora sa prostora sjeveroistočne Bosne sve do komunikacije Brod-Derventa-Doboj, nastojeći da istu prekine. Postavljajući svoju komandu u Gračanici, mjesec dana je Muftija Šemsekadić uspješno rukovodio otporom u ovom dijelu BiH, zadajući teške udarce neprijatelju. Medutim, usljed opšte vojne situacije koja je rezultirala uspjesima okupatorske vojske na drugim pravcima nastupanja, te usljed proboja odbrambenih linija na sjevernom sektoru ratišta (Šamac-Brčko), odbrambene bosanske snage komandanta Semsekadića morale su uzmicati uz dolinu Spreče. Gračanica je ponovo zauzeta 16. septembra.
Nekoliko stranica citiranog dokumenta sadrži opis stanja u odlini rijeke Bosne, na osnovu kojeg je u tekstu izveden zaključak: “Uprkos svekolike hrabrosti, izdržljivosti i predanosti, nije se isplatio trud XX divizije. Manje sretna od drugih kolona, ona je napuštala već osvojeno i morala da se zadovolji odbrambenim dijelom svog zadatka – zaštitom (vezujuće) linije glavne kolone.”
Ove konstatacije jasno potvrđuju svu složenost austrougarske okupacije BiH. A o tome, kao i o svim relevantnim procesima i dogadajima iz dalje i bliže povijesti naroda i države BiH, najvjerodostojnije podatke pružaju originalni arhivski dokumenti, kakav je ovaj o boju kod Gračanice.”
Izvor: Gračanički glasnik
Komentariši