Nazivi gradskih naselja

U europskoj historiografiji je bilo više pokušaja da se jasno definišu pojedini pojmovi koji označavaju gradska naselja, kao što su castrum, burgus, oppidium, mercatum i drugi. Ovdje ćemo se ograničiti samo na one nazive pod kojima se javljaju gradska naselja srednjovjekovne Bosne, posebno u dubrovačkim izvorima.

U jednom dubrovačkom pismu upućenom banu Tvrtku I 1355. godine, Drijeva, Ostružnica, Gradac i Dvorišće su označeni kao trgovi, te se tako prvi put javljaju mjesta koja se terminološki razlikuju od svoje agrarne sredine. Sama riječ trg je kroz čitav srednji vijek identična sa oznakom za robu, te ukazuje na način i uzrok njihovog postanka. Dalja sudbina svih novonastalih trgova zavisila je od povoljnih geografskih i saobraćajnih uslova, sirovina, bliže i dalje okoline i spleta drugih okolnosti. Tako se, na primjer, Dvorišće i Gradac nisu održali, jer se nalazili na putu koji nije bio značajan za trgovinu. Međutim, tamo gdje su bili povoljni uslovi za promet robe, trgovi dobijaju stalni karakter. Takav je slučaj sa trgovima u rudarskoj oblasti srednje Bosne i srednjeg Podrinja, kao i na magistralnom putu kojim su dubrovački trgovci odlazili preko istočne Bosne u Srbiju i dalje u unutrašnjost Balkana. Ovi trgovi se u izvorima javljaju sve češće u vezi sa pojavom trgovaca i razmjenom robe.

Ustaljeni trgovi predstavljaju u isto vrijeme jezgra budućih naselja i važan podsticaj za njihovo formiranje. Bez obzira na veličinu pojedinih gradskih naselja, trg je uvijek bio centar na kojem se odvijao sav poslovni život. Trg, mercatum, se samo izuzetno naziva platea i piaca, i to u Drijevima. Čak su i podgrađa, ukoliko su bila privredno aktivna, imala svoj trg. Kako je glavni dio naselja, gdje se odvijao sav poslovni život, nazivan trgom, tako se ovaj termin prenio na čitavo naselje. U XIV stoljeću, pored Drijeva i Ostružnice, kao mercatum ili rjeđe forum se označavaju Prača, Srebrenica, Foča, Goražde, Prijepolje, Fojnica. Ponekad se ne može pouzdano odrediti da li se pod trgom (mercatum), u određenim slučajevima, podrazumijeva naselje ili samo trg unutar naselja.

Prema tome, pod trgom u dubrovačkim, latinskim i izvorima na bosančici, koji se odnose na srednjovjekovnu Bosnu, podrazumijeva se: 1. mjesto na kojem se povremeno trguje, 2. stalan trg, 3. naselje koje se formiralo oko stalnog trga.

Grad, u izvorima na bosančici i castrum, u latinskim izvorima XIV stoljeća koji se odnose na Bosnu, isključivo označavaju tvrđavu, sjedište vladara i feudalaca. Podgrađa koja su se formirala ispod grada u XIV i XV stoljeću, u izvorima se označavaju sa prefiksima sub ili sotto (npr. sub Visegrad, sub Jelez, sub Socho, sub Boraz itd). Uporedo sa razvojem naselja javila se potreba da se naselje ispod grada i terminološki razlikuje od grada – tvrđave. Na taj način je došlo do spajanja prefiksa pod sa imenom grada. Prvo izvora poznate podgrađe čije je ime izvedeno na ovaj način jeste Podvisoki 1382. godine, inače u to vrijeme jedno od najvažnijih privrednih središte srednje Bosne.

Privredno aktivna podgrađa u povelji kralja Stjepana Tomaša iz 1446. godine nazvana su varoš („grad Ključ i poda nj srida Ključ, grad Mrin i poda nj varoš, grad Glaški i poda nj srida varoš, grad Tetumio i poda nj varoš“). Ovom istom poveljom kralj Tomaš je darovao braći Dragišićima također „grad Kievac i poda njselo Ki“, kao i selo Podgradie. Prema tome, već se u domaćim izvorima navode izdiferencirani nazivi za podgrađa, varoši i podgrađa – sela, koja se međusobno razlikuju po privrednoj strukturi i cjelokupnom načinu privređivanja.

Varoš u prvom redu označava naselje ispod grada, a zatim i naselje u kojem stanuju trgovci i zanatlije. U prvobitnom značenju javlja se u domaćem izvoru, odnosno u pomenutoj povelji kralja Tomaša. Nije potpuno jasno na koji je način ova mađarska riječ ušla u bosanski jezik. Možda su tome doprinijele sve jače veze sa Mađarima, a najvjerovatnije da su ovaj naziv raznijeli dubrovački trgovci na širem području Balkana, svugdje gdje su imali svoja naselja.

U dubrovačkim izvorima se umjesto riječi varoš češće navodi italijanski termin borgo (burgus). U nekoliko navrata podgrađe Srebrenice nazvano je borgo, a zatim podgrađa Zvornika, Borča i Hodidjeda. Prema tome, dubrovački izvori terminološki razlikuju urbana od agrarnih naselja u podgrađima srednjovjekovne Bosne, te ova prva obilježavaju sa varoš i borgo. Znatno rjeđe se korite termini villa za ona podgrađa koja su ostala na nivou sela. Međutim, termin borgo javlja se također u vezi sa Fojnicom, Drijevima, Prijepoljem i Goraždom, koji nisu bili podgrađa, već napredni i razvijeni trgovi, mada su neki od njih, npr. Fojnica, u XV st. naknadno dobili utvrđenja. U većini slučajeva pod pojmom borgo se podrazumijeva poslovna četvrt, odnosno onaj dio naselja gdje se obavlja sav poslovni život.

Hronološki gledano, prvo se javljaju trgovi, vjerovatno zbog toga što se trgovačka razmjena locirala na povoljnija mjesta, bez obzira jesu li ona utvrđena ili nisu. U drugoj polovini XIV stoljeća razvijaju se naselja trgovaca i zanatlija i u podgrađima, koja se u XV stoljeću nazivaju varoš ili borgo. Termin borgo ne označava samo privredno aktivna podgrađa, već se odnosi i na ostala neutvrđena naselja, prije svega na poslovnu četvrt u njima.

U rudarskim i trgovačkim centrima, kao što su Fojnica, Drijeva, Prijepolje, uporedo sa privrednim usponom u prvoj polovini XV stoljeća, pored trgova nastaju i posebne poslovne četvrti. Bitno je istaći da se tokom prve polovine XV stoljeća termini trg, varoš i borgo, podjednako upotrebljavaju za naselja identična po svojoj privrednoj strukturi. Tako na primjer, i u varoši Podvisokom i na trgu Goraždu, trgovina je osnovna privredna grana.

Razlika se javlja prilikom kategorizacije naselja u urbanističkom pogledu, jer je varoš prvobitno naselje trgovaca i zanatlija u podgrađu, dok su trgovi otvorena naselja. Prema tome, trgovi se razlikuju od varoši po tome što nemaju utvrđenja. No, tokom vremena, sa jačanjem trgova javlja se potreba da se i oni zaštite podizanjem utvrđenja (Srebrenica, Fojnica, Prača, Goražde, Foča). Tako postepeno iščezavaju ranije razlike u spoljašnjem izgledu između otvorenih naselja i podgrađa.

Obrađujući prošlost Novog Brda i Srebrenice, Mihajlo Dinić je zaključio da se njihov značaj i poseban položaj među ostalim rudarskim naseljima uočava i u tome što se ova naselja označavaju kao gradovi, civitas ili zita. Kako je i Visoko jednom prilikom označeno kao civitas, dobija se utisak da su Dubrovčani na taj način obilježavali veoma razvijena gradska naselja. To bi bio jedini termin kojim se razlikuje veće i naprednije gradsko naselje od onih slabije razvijenih naselja. U dubrovačkim izvorima se često terminom locus označavaju mjesta u srednjovjekovnoj Bosni, kao što su Podvišegrad, Deževica, Prijepolje, Srebrenica, Visoko, Borač, Podbiograd itd. Dakle, ovdje u obzir dolaze podgrađa i otvoreni trgovi, razvijeni ekonomski centri, mjesta koja se prvi put javljaju u izvorima, pa čak i sela. Prema tome, dubrovački termin locus bi mogao označavati opšti naziv srednjovjekovnih bosanskih naselja.

Gradska naselja u okvirima feudalne države

Pojava i razvoj gradskih naselja u okviru feudalnog društva nameću pitanje njihovog odnosa prema tom društvom. Pored vlastitog suda curia Teutonicorum, sastavljenog od građana purgara, Saksonci (u izvorima Sasi) su imali i vlastito gradsko uređenje, koje su donijeli sa sobom iz domovine. Prema dubrovačkim izvorima, purgari su ustvari sačinjavali gradsko vijeće, koje je sa knezom i vojvodom upravljalo svim gradskim poslovima.

Vremenom se proširio njihov uticaj na lokalna gradska uređenja. Mjesta u kojima se pominju purgari imala su uređenje naslijeđeno od Saksonaca. U Srebrenici se već u drugoj polovini XIV stoljeća javljaju purgari i to domaći ljudi, kako se to može zaključiti po njihovim imenima. Pored Srebrenice i u Fojnici se 1373. godine spominje curia Teutonicorum. Tako se u Srebrenici i Fojnici već u drugoj polovini XIV stoljeća mogu ustanoviti elementi gradske samouprave. U prvoj polovini XV stoljeća, uz kneza i vojvodu, gradsko vijeće sastavljeno od 12 purgara upravljalo je svim poslovima i raspravljalo sudske sporove. Purgari se također nalaze u rudnicima Fojnica i Olovo. Ovo uređenje saksonskog porijekla nije se ograničavalo samo na rudarska mjesta, već se prenosilo i na druge tipove gradskih naselja kako su se oni razvijali, pa se tako purgari sreću i u Podzvoniku.

Bitno je napomenuti da se u saksonskom zakonu, koji je preuzeo sultan Sulejman Zakonodavac (Veličanstveni), spominje i rudarska skupština označena kao sabor. Ovlaštenja ove skupštine su bila dvostruka: imenovanje većine osoblja rudnika i presuđivanje u sporovima između onih koji su eksploatisali rudnik, kao na primjer kada je dolazilo do probijanja granice između dvije jame. Krivci za neki prijestup također su bili pozivani pred skupštinu. Ove rudarske skupštine, koje predstavljaju jedan obik autonomije, morale su funkcionisati i u bosanskim rudnicima, s obzirom da je u njima bio na snazi saksonski rudarski zakon.

Purgaru su, popu ostalih organa vlasti, imali svoje pristave koji su izvršavali njihova različita naređenja, hapsili, plijenili dobra i drugo. U srednjovjekovnoj Bosni nisu svi gradovi imali isto uređenje. Ono je zavisilo od stepena privrednog i društvenog razvoja. U poznatim rudnicima i drugim istaknutim mjestima, pored organa vlasti koji su predstavljali vladara ili feudalca, postojalo je i gradsko vijeće, sastavljeno od građana – purgara. Učešćem građana u upravnim i sudskim poslovima, pojedini gradovi srednjovjekovne Bosne su zadobili određene elemente samouprave. Ta samouprava se ogledala i u tome što knez nije poticao sa strane, već je obavezno bio najuglednija lokalna ličnost.

Bosanski vladar je u gradskim naseljima organizovao sistem lokalne gradske uprave i sudstva. Među organima vlasti najranije se javljaju carinici, jer je carina tijesno povezana sa trgovinom. U XIV stoljeću bosanski vladari su bili i vlasnici rudnika. Usljed slabljenja centralne vlasti tokom XV st. bosanski kraljevi su izgubili veliki broj rudnika, ali su zadržali one u srednjoj Bosni. Upravo u srednjoj Bosni su bili smješteni najveći i najbogatiji rudnici koji su činili temelj kraljeve ekonomske moći. Bosanski vladari su rudnike srednjobosanskog bazena rado davali Dubrovčanima pod zakup.

Dubrovački trgovci su bili veoma zainteresovani za zakup u gradskim naseljima, jer je to bio vrlo unosan posao. Dubrovčani su imali obavezu kralju plaćati dogovoreni iznos u novcu na ime zakupnine, a naplatu carine su provodili shodno vlastitim interesima. Na ovaj način vladar se nije morao brinuti o carinskoj službi, a određena suma novca mu je bila zajamčena od zakupaca carine. Osim Dubrovčana spominju se i kraljevi carinici koji su bili domaći ljudi u vladarskoj službi. Carinici bosanskog kralja se spominju tridesetih godina XV stoljeća u Visokom, gdje je bila smještena carinarnica. Postojanje kraljevih carinika veoma je bitno, jer dokazuje da je vladar jedan dio carinske službe u bosanskim privrednim centrima mogao organizovati u vlastitoj režiji.

Bosanska vlastela je na svojim posjedima također organizovala naplatu carina, što je predstavljalo značajan izvor prihoda. Ona je iskoristila slabljenje centralne vlasti, pa je prisvojila pravo naplate carina na svojim posjedima. Carina se nije naplaćivala na ulazu u Bosnu, nego na trgovima gdje se roba prodavala, na određenim dionicama karavanskih drumova, te na prijelazima rijeka. Vlastela je carinu naplaćivala u Drijevima, Olovu, Goraždu, Cernici, Tjentištu, Borču, Sutjesci, Višegrad, Mičevcu (Trebinju). Najveće prihode od carine donosili su Olovo i Drijeva.

Tokom prve polovine XV stoljeća na čelu gradova javlja se knez kao kraljev predstavnik u lokalnim organima vlasti. U gradovima koji se nalaze na teritoriji krupne vlastele se također javlja knez. Do sredine XV stoljeća knez je bio prisutan u skoro svim značajnim trgovima i rudnicima srednje Bosne, srednjeg Podrinja i istočne Bosne. Funkciju kneza su obnašali podjednako i Bošnjani i Dubrovčani. To su uvijek bile vrlo istaknute lokale ličnosti, po zanimanju isključivo trgovci. Bošnjani su ovaj položaj zauzimali zahvaljujući svom poslovnom uspjehu, a ne eventualnom vlastelinskom porijeklu.

Ustanova gradskog kneza nije bila ni doživotna ni nasljedna. Pojedini su se javljali u ulozi kneza u više navrata. Knez je obavljao svoje poslove samostalno, a tamo je gradska uprava bila organizovana prema saksonskom uzorm, u zajednici sa vijećem purgara. Osnovne dužnosti kneza su bile suđenje i održavanje javnog reda i sigurnosti, a pretpostavlja se da su pred njim sklapani trgovački ugovori. Ponekad je dolazilo do zloupotrebe položaja, pa su pojedini kneževi primali i mito.

U bosanskim gradskim naseljima koja su imala utvrđenja nalazili su se kastelani već krajem XIV stoljeća. Oni su bili zapovjednici vojnih posada u tvrđavama, a tu funkciju su uglavnom obavljali pripadnici niže vlastele. Izgleda da su, za razliku od gradskih kneževa, na položaj kastelana postvljani sitni feudalci. Uporedu sa razvojem gradskih naselja, neka od njih postaju i sjedišta bosanskih kraljeva. Po ustaljenom običaju skoro svih vladara u srednjovjekovnoj Europi, i bosanski kraljevi su imali više dvorova, pa su se tokom godine selili iz jednog u drugi. Bosanski kraljevski dvorovi postojali su u Visokom, Kreševu, Sutjesci, Bobovcu, Srebreniku, Deževici i Jajcu. U historijskim izvorima neka od ovih mjesta se navode kao „stolna mjesta“, kao što su Bobovac, Jajce i Sutjeska.

Dvor bosanskog kralja predstavljao je centar iz kojeg se upravljalo državom. Događalo se da kraljevi organi vlasti uzimaju učešća u upravnim i sudskim poslovima samog grada. Bilo je slučajeva da su se Dubrovčani i pored sudske autonomije, koju su uživali, obraćali kralju za rješavanje njihovih međusobnih sporova. Često se u dubrovačkim izvorima javljaju razni službenici označeni terminom officiales. Već krajem XIV stoljeća u Brštaniku i Drijevima se nalaze kraljevi službenici. To su bila lica koja su uživala puno vladarevo povjerenje.

Žigosanje srebra, pri čemu se uzimao porez na njegovu proizvodnju, a ujedno nadzirao i njegov opticaj, takđer su izvršavali kraljevi službenici. Oni su nadzirali i izvor srebra sa iz pojedinih rudnika i provjeravali da li je na njemu utisnut žig, znak bez kojeg se srebro nije smjelo izvoziti. Svo nežigosano srebro kraljevi službenici su oduzimali kao prokrijumčareno.

U državnoj upravi Bosne dobro su poznati pristavi, pomoćni organi vlasti koji su pomagali prilikom izvršavanja sudskih presuda, te su činili sastavni dio sudsko-upravnog aparata. Često se javljaju u poveljama i ugovorima međudržavnog karaktera pod oznakama „pristav od dvora“ ili „pristav kraljevstva mi“. Dužnost kraljevskog pristava bila je raznovrsna, jer je on vršio funkciju lica javne vjere i u njegovoj prisustvu su ugovarani kreditni poslovi.

U Srebrenici se od pomoćnih organa vlasti spominje javni oglašivač pod oznakom putal, prema nazivu saksonskog porijekla. Između ostalog, on je naglašavao presude po varoši. Vjerovatno je ovih oglašivača bilo i u drugim mjestima, jer se često spominju naredbe javno objavljene. Kneževi, purgari i carinici su imali sluge, koje su im pomagale u izvršavanju njihovih naređenja pri hapšenju, zaplijeni robe i slično.

Topografija gradskih naselja

Sa razvojem gradskih naselja započela je i urbanizacija srednjovjekovne Bosne. Umjesto raštrkanih sela formirala su se naselja zbijenog tipa, koja predstavljaju novinu u urbanističkom razvoju bosanske države. U početku su postojale razlike između pojedinih naselja, uzrokovane njihovim položajem i načinom njihovog postanka. Trgovi uz rudnike ili na trgovačkim putevima su otvorena i nezaštićena naselja, dok su podgrađa uvijek ispod utvrđenja vladara ili feudalaca. Privredni razvoj je važan element urbanističkog rasta svakog naselja, tako da je imao odlučujuću ulogu i kod bosanskih gradova. Naglo jačanje rudnika i trgova uslovilo je potrebu da se razvijenija i značajnija naselja, kao što su Srebrenica, Olovo i Foča, naknadno utvrde. Tako su postepeno iščezle razlike u vanjskom izgledu između otvorenih naselja i podgrađa.

Ova pojava se odrazila i na imena mjesta. Dok se većina podgrađa nazivaju istim imenom kao i tvrđave uz dodatni prefiks pod, kod Srebrenice i Olova imamo drugačiji slučaj. Tvrđava Srebrenice je dobila naziv Srebrenik, a tvrđava Olova je nazvana Olovac. Ponekad odbranu i zaštitu naselja preuzima obližnji utvrđeni grad, u koji se u slučaju opasnosti sklanjaju njegovi stanovnici sa pokretnom imovinom. Kozograd, koji je sagrađen na velikoj nadmorskoj visini i na strmom obronku, štitio je Fojnicu sa juga. Očigledna je razlika između utvrđenja podignutih isključivo radi odbrane naselja i onih koji su istovremeno bili upravni centri bosanskih kraljeva i oblasnih feudalnih gospodara. Zbog raznih stambenih i drugih zgrada, upravni centri su imali prošireno gradsko područje okruženo bedemima. Uz to, ističu se svojom veličinom i načinom izgradnje. Tako među najveća utvrđenja – gradova spadaju Bobovac, dugogodišnja bosanska prijestolnica, Borač, sjedišta Pavlovića, Biograd kod Konjica, te kraljevski gradovi Visoko i Kreševo.

Najveći broj tih gradova danas je u ruševinama ili su napola srušteni, dok su se samo kod nekih sačuvali pojedini objekti, kule ili bedemi u prvobitnom stanju. Ovu prazninu djelimično popunjavaju slike starih bosanskih gradova iz prve polovine XVI stoljeća, koje je u svom putopisu zabilježio Benedikt Kuripešić. Grad je podizan na pogodnom mjestu gdje mu je sama priroda pružala zaštitu. To su obično teško pristupačni grebeni, neki su se nalazili iznad riječne okuke ili na ušću dvije rijeke. Sam grad kao i njegovi bedemi uvijek su prilagođavani uslovima terena. Tako su izloženija mjesta imala deblje zidove u odnosu na prirodno zaštićene dijelove. Uporedo sa usavršavanjem ratne tehnike, pojačavaju se bedemi, pa su u XV stoljeću bili deblji u odnosu na prethodni period. Prvi vrhu bedema postavljaju se grudobrani, zubci koji su štitili branitelje grada. Građeni isključivo od kamena vezanog krečnim malterom, ovi gradovi su zidani u tehnici koja je imala određene specifičnosti. Pri tome su u njihovoj arhitekturi više ili manje izraženi elementi romanike i gotike.

Glavna gradska kapija bila je obično u sastavu ulazne kule (Jajce, Bobovac, vjerovatno i Borač), ai ponekad i kao dio samih bedema. Neki veći gradovi, kao što su Jajce i Bobovac, imali su i po dvije kapije, a ponegdje je bilo i tajnih izlaza u slučaju opasnosti. Važnu odbrambenu funkciju imale su kule, koje su ujedno i najbolje utvrđeni dio grada. Najrazvijeniji gradovi, poput Bobovca, imali su više kula. Prozori na njima su rijetki, obično mali otvori. U okviru gradske fortifikacije namijenjene odbrani, opažaju se usjeci i pokretni mostovi (Bobovac, Borač, Srebrenik), te kanali koji rijetko okružuju cijeli grad (samo u Visokom).

Na osnovu ispitivanja temelja pojedinih srušenih objekata, može se saznati prostorno uređenje unutar gradskih bedema. Međutim, do sada je arheološkim putem u cjelosti ispitan samo Bobovac, dok je za druga utvrđenja sačuvan samo opis njihovih ostataka. Iz pisanih izvora se saznaja za vladarske i vlastelinske dvorove u Bobovcu, Jajcu, Kreševu, Samoboru na Drini, Sokolu na Drini i Blagaju kod Mostara. Pored dvora, unutar bedema su podizane kuće za stanovanje osoba iz uže kraljeve ili feudalčeve pratnje, zgrade za smještaj posluge i drugog pomoćnog osoblja, spremišta za hranu i oružje, konjušnice i zanatske radionice. Samo je u pojedinim gradskim tvrđavama bilo mjesta za kuće trgovaca i zanatlija. Gradske komunikacije se mogu uočiti samo na Borču i Bobovcu. Glavni put, prosječne širine oko jednog metra, usječen je u kamenu podlogu, a ponegdje je postavljena i kaldrma.

Toponim varoš, kojim se obilježavaju privredno aktivna podgrađa, uvijek je izvan gradskih zidina. Naselja, odnosno podgrađa koja su se razvila uz većinu gradova, zajedno sa tvrđavom čine jednu urbanističku cjelinu, bez obzira da li su ostala na nivou sela ili su imala odlike urbanih centara. Ova povezanost dolazi do izražaja i u svakodnevnom životu. Teško je rekontruisati fizionomiju utvrđenih gradova, a još teže gradskih naselja. Opšta upotreba drveta u izgradnji stambenih i poslovnih zgrada doprinijela je brisanju tragova, tako da je malo šta ostalo za arheologe. Od otvorenih naselja, jedino je Sutjeska arheološkim putem istražena, jer je bila jedno od stonih mjesta bosanskih kraljeva.

U gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne trg se ističe kao glavni dio, koji je zauzimao središnji prostor. U latinskim izvorima obično se naziva mercatum, a rjeđe piaza ili platea. Na trgu se obično nalazila crkva. U Drijevima, ispred crkve se nalazio bunar, a arheološka istraživanja Bobovca su također ustanovila čatrnju pret trgom. Čatrnje za vodu imali su i drugi utvrđeni gradovi unutar zidina. Sam trg je bio okružen radnjama i kućama trgovaca. Tako se tokom prve polovine XV stoljeća, u naprednijim trgovačkim i rudarskim mjestima postepeno fomirao i izdvojio poslovni dio grad, u izvorima označen kao borgo. Trg je bio najživlji dio grada, gdje su se okupljali trgovci, zanatlije, kupci, prodavci, seljaci iz okoline. Glasnici koji dubrovačkim trgovcima uručuju pozive na sud, najčešće ih nalaze na trgovima.

Privredne aktivnosti veoma su uticale na izgradnju naselja i podizanje niza objekata. tako su dubrovački trgovci, u svim važnijim centrima gdje su se duže zadržavali, sami sebi gradili kuće. Najveći broj takvih kuća se nalazio u Srebrenici, Fojnici, Visokom i Drijevima, što znači u najvećim dubrovačkim naseljima. Neki Dubrovčani su imali po dvije ili čak i više kuća. Ove kuće su služile za stanovanje i smještaj robe, pa se u izvorima često navodi da je roba iz njih pokradena.

U kupoprodajnom ugovoru sastavljenom u martu 1423. godine u Srebrenici, zabilježen je jedini do sada poznati naziv ulice iz srednjeg vijeka. Via de merhado je put koji je vodio na trg, pa je tako trgovačka djelatnost ostavila traga i u toponomastici grada. U početku se trgovina obavljala samo na otvorenim trgovima i po privatnim kućama, a kasnije, sa porastom lokalne trgovine, počele su se otvarati i radnje. U prvoj polovini XV stoljeća, dubrovački izvori spominju u Srebrenici i Fojnici prave trgovačke lokale (botege, stacune). U trgovačkom ugovoru kralja Tomaša i trgovca Nikole Trogiranina bilo je utvrđeno da se stacuni otvore u Jajcu i Fojnici.

Tako se bosanski gradovi po svom izgledu približavaju zapadnoeuropskim gradovima, a razlikuju se od orijentalnih, u kojima su kuće za stanovanje strogo odijeljene od poslovne četvrti. Same radnje su vjerovatno bile tijesne i uske, nabacane svakakvom robom. U vezi sa razmjenom robe i naplatom carine, u bosanskim naseljima su podizane zgrade namijenjene carinarnici. Izgleda da se carinarnica nalazila izvan užeg centra grada.

Sa napretkom trgovine, u svim mjestima koja se nalaze na glavinm saobraćajnicama, podignuti su objekti za odmor i noćenje putnika, te za smještaj njihovih konja i robe (ital. – alberghi). Bosanski kraljevi Ostoja, Tvrtko II i Tomaš su se zvanično obavezali Veneciji da će u svim krajevima bosanske države mletačkim trgovcima obezbijediti kuće za stanovanje, za koje će platiti ugovorenu cijenu. Ova svratišta su držali pojedinci različitog zanimanja i društvenog položaja. U ugovorima o prijevozu robe spominju se kuća patarena, bosanskog kralja u Konjicu i hercega Stjepana u Tjentištu. U prometnijim mjestima bilo je više ovakvih kuća. Jednom prilikom dubrovački trgovci koji su karavanom išli u Bosnu, tokom boravka u Konjicu nisu mogli da se svi smjeste u jedno svratište, pa su petorica njih otišla na drugo svratište u istom mjestu. Vjerovatno je konačište često činilo kompleks zgrada sa štalama za konje i odajama za odlaganje bisaga i robe koju su putnici nosili sa sobom.

U većim gradskim naseljima postojale su i gostionice u modernom smislu riječi, gdje se svraćalo na piće, ali ne i na konak. Gostionica taberna je u izvorima zabilježena u Drijevima, Fojnici, Trebinju, a vjerovatno je postojala i u Srebrenici. Ruda je prerađivana u samim rudarskim naseljima, a u njima su također građene topioničke peći. Tako je u Srebrenici Ivan de Pirko imao jedan mlin, koji se nalazio pored skloništa leproznih.

Od zanatskih radionica, kojih je moralo biti s obzirom na veliki broj zanatlija i vrsta zanata u njima, pisani izvori spominju samo klaonicu u Srebrenici. Po svemu izgleda da su mnogobrojne bile kovačnice. U kupoprodajnim ugovorima često se spominje okućnica koja se prodaje sa kućom. Ponekad se naglašava da je u pitanju vrt. Prema tome, naselja u srednjovjekovnoj Bosni nisu bila suviše zbijena, već prošarana obrađenim dijelovima zemljišta i baštama uz kuće. Vjerovatno da su samo u središnjim dijelovima naselja kuće podizane jedna uz drugu. Na kraju naselja nadovezivali su se njive, bašte i vinogradi.

Sva gradska naselja u osnovi imaju istu urbanističku strukturu, sa trgom kao centralnim prostorom gdje se odvija sav poslovni i javni život. Trg je okružen radnjama i kućama trgovaca i zanatlija. Crkva je također bila smještena u centru naselja, što je bilo uobičajeno za gradove tog doba. Svako naselje je imalo svratište za putnike, ponekad i gostionicu i carinarnicu.

Na osnovu arheoloških istraživanja ustanovljeno je da su se franjevački samostani nalazili nešto dalje od centra, bliže periferiji naselja. To je zbog toga što su samostani često uza se imali leprozorije za gubavce, a ovi nisu mogli biti u samom središtu grada. U naseljima koja su bila sjedišta vladara ili feudalaca, podizani su njihovi dvorovi i prateće zgrade. Danas se arheološkim putem može ustanoviti gdje se u Visokom nalazio kraljevski dvor, a isti je slučaj i sa Kraljevom Sutjeskom.

Izgrađenost pojedinih naselja u uskoj je vezi sa njihovim privrednim razvojem. U mjestima sa većim naseljima Dubrovčana bilo je više njihovih kuća i radnji. Srebrenica je, bar za sada, jedino poznato naselje u kome je bila sprovedena kanalizacija. Zbijeni tip naselja pogodovao je epidemijama i raznim bolestima. O bolestima na bosanskoj zemlji obaviješteni smo uglavnom iz odluka dubrovačke vlade o zabrani dolaska svojih trgovaca u ugrožena mjesta.

Sačuvano je još podataka o zdravstvenim prilikama u gradskoj sredini. Tako je Srebrenica važila kao nezdravo mjesto zbog mnogih topionica koje su zagađivale zrak, pa su dubrovački trgovci činili napor 1435. godine da isposluju od despota Đurđa izmještanje topionica iz centra grada, kako bi se olakšao život mjesnom stanovništvu. Oni su tvrdili da je to čak uzrok smrti mnogih ljudi. Niske topioničke peći, paljene neprekidno po nekoliko dana, zagađivale su zrak i ugrožavale zdravlje ljudi. Ovo su sigurno prvi i najraniji podaci o problemima zagađenja čovjekove okoline.

Stanovništvo gradskih naselja tražilo je lijeka svojim bolestima kod narodnih vidara, a pojedinci su, ukoliko su imali mogućnosti, odlazili na liječenje i u Dubrovnik. Štaviše, dubrovački ljekari, koji su inače često pozivani na dvorove bosanskih vladara i vlastele, nalaze se i u bosanskim gradovima. Imamo sačuvane podatke koji ukazuju da je gradsko stanovništvo vodilo računa o ličnoj higijeni. Dubrovčani su sanducima uvozili i prodavali boljeg kvaliteta, vjerovatno njihove proizvodnje.

Od ustanova sa izvjesnom sanitarnom funkcijom bilo je jedino leprozorija, skloništa za gubavce, gdje su oni držani u izolaciji. Za vrijeme križarskih ratova ova se opaka bolest u Europi proširila. Leprozoriji se spominju u svimvećim bosanskim naseljima: Srebrenici, Fojnici, Visokom, Potkreševu i Jajcu. Dubrovački trgovci koji su živjeli u Bosni, u svojim testamentima su ostavljali gubavcima određenu sumu novca ili odjeću. Franjevcima pripada velika zasluga za poboljšavanje zdravstvenih prilika u srednjovjekovnoj Bosni, jer su oni vodili računa o skloništima za gubavce.

Naše znanje o stambenoj strukturi u bosanskim naseljima više je nego oskudno. Dubrovčani su sa sobom donosili svoj način stanovanja, ali su se morali prilagođavati uslovima izgradnje u novoj sredini. I oni su, poput domaćeg stanovništva, imali oko kuća zemljište i bašte. Neke od dubrovačkih kuća bile su podignute na sprat, a isticale su se ljepotom i dobrim položajem u naselju. Za razliku od dubrovačkih, bosanske kuće se rijetko spominju u pisanim izvorima. U testamentu i kupoprodajnim ugovorima često se izričito naglašava da su pojedine kuće izgrađene od drveta. Krovovi kuća također su drveni, ali je bilo i onih koje su pokrivene crijepom. Arheološka ispitivanja Bobovca i Borča pokazuju da je i u utvrđenim gradovima drvo bilo osnovni građevinski materijal.

Drvo je bilo u širokoj primjeni ne samo u Bosni, nego je dominiralo i u graditeljstvu svih europskih gradova tog doba. Zbog toga se veoma često pojavljivao požar u europskim gradovima, pa se dešavalo da neki gradovi u kratkom vremenskom roku izgore više puta. Slično je bilo i sa bosanskim gradskim naseljima, koja su često bila izložena stihiji požara. Tako su braća Dinjičići spalili varoš Srebrenice, pri čemu su dubrovački trgovci imali štetu veću od 50000 dukata.

Kamen je u srednjem vijeku dugo bio luksuz u odnosu na drvo. Stoga je primjena ovog materijala u građevinarstvu bila znak privrednog napretka. Od XI stoljeća nadalje, uporedo sa razvojem europske privrede, kamene kuće zamjenjuju sve više dotadašnje drvene kuće. Međutim, u bosanskim gradovima su stambene zgrade i dalje podizane uglavnom od drveta, dok su vrlo rijetki bili objekti od kamena.